ካብ እንዳ ራእሲ ክሳብ እንዳ ባሕረ-ነጋሲ ዘላ ባእሲ፣ ንዲፕሎማሲያ ህዝቢ ትኾና ፈውሲ!
“ዝሓዝናዮ ኣይነቃልል ከይንኣቱ ኣብ ዕንፅል-ፅል፡ ኣብ ውዲት ኣግኣዝያን ኣመልኪቱ ዝተዳለወ ትንተናዊ ጽሑፍ” (ካብ ህዳሰ ኢትዮጵያ) [Hornaffairs.com 05/21/17] ዘርእስቱ ጽሑፍ ምሰ ኣንበብኩ’የ እዚ ዝስዕብ ምሳለይ ክሕውስ ዝተበገስኩ። ቅድሚ ኹሉ ግን ወያነን ሻዕብያን ብ1998 ክንዋጋእ ንብገስ ኣለና ክብሉና እንከለዉ’ሲ፡ ዋ! ሰይጣንዶ ፈስዩልኩም ደቀይ! አረ በጃኹም፡ “ኢትቅተል” ኢያ ትብል ቀዳመይቲ ትእዛዝ ናይ ወለ’ዝጊ’ሞ፡ ዓበይቲ ዓዲ ባይቶ ወሪዶም ካልእ ሜላ ክሳብ ዝህንድሱ’ሲ በጃኻትኩም ኣይትታኾሱ ንምባል፡ ካብ እንዳ ባሕረ’ጋሲ ይኹን ካብ እንዳ ራእሲ ካልእስ ይትረፍ “ዕርቂ እንደርታ ጌርካትኩም ተዓረቑ” [9, 74] ዝብል ሸምጋሊ፡ ወይ ድማ ድባብ ተሰኪሙ ምህልላ ህዝቢ’ባ ስምዑ ክብል ዝፈተነ ቀዳሲ ኣይነበረን። ኣብ’ቲ እዋን ብስጋን ብመንፈስን ካብ ዝነበረ ናይ መሪሕነት ዓይነት ኣማራጺ ሓሳባት ስለ ዘይተረኽበ ከኣ ውግእ ተጀሚሩ ቀጸለ።
ከም ሳዕቤኑ ንብዓትን ብኽያትን ምስ በዝሐ፡ ኣቤት ጉድ! አረ መወዳእትኡኸ እንታይ ኮን ክኸውን’ዩ ዝብል ሻቕሎት ኣብ ኩሉ ቦታታት በጽሐ። ሻቡ ተማህላላይ ህዝቢ ዝርድኦ ተባሂሉ ዝቐረበሉ መልሲ፡ ባድመ ናይ መን ምዃና ንምውሳን’ዩ ዝብል ጀኦግራፊካዊ ትሕዝቶ ኢዩ ኔሩ። ብዝጀመሮ ቀጺሉ፡ እልፊ ኣእላፍ ንእስነት ኣብሪሱ፡ ውዑይ ደም ኣፍሲሱ፡ ስለ ዘይረወየ ሸውሃቱ – ቀዳመይቲ ዕማሙ ናይ’ዚ ዞባ ጎብለል መን ከም ዝኾነ ንምፍላይ – ዝና ዕማም – ኮይና፡ ካልኣይቲ ድማ ትማሊ ንዝተሳዕረ ብጻይ ምስ ሳዕርን እኽልን ሕውስ-ሕውስ ኣቢልካ ምሕሳይ ከምዝኾነት ቀልጢፈን ምስ ዓድን ዓውድን ተቓልዓ። ሳልሰይቲ ግን ብዙሕ ኣድህቦ ኣይረኸበትን። ጌጋ ይኽለኣለይ’ምበር፡ ንሓዋሩ ለውጥን ዕርቅን ዝሕሰብ እንተኾይኑ፡ ኣብ ልቡ ምስ ተመልሰ ህዝቢ፡ ዝብሎ ንርኢ፡ ተባሂላ ንወሰን ዝተጸግዐት’ያ ትመስል።
ዝተዓወተን ዝተሳዐረን ብላዕልን ብታሕትን ተፋጢጦም – መልሓሰይ ትቀንጠብ- እናበሉ ከም ኣመሎም ብብረት ክሓስቡ እነሆ ርብዒ ዘመን ተቖጺሩ። ኣይትተዓደሎ! ከም ዝብሉ ዝመረሮም፡ ተዓዲልናዮ ግን ኣብ’ዛ ወልፊ እሂን-ምሂን ዘለዋ ዓለም ዕዳጋ’ሲ ወያነን ሻዕብያን፡ ንደርጊ ስዒርናሉ ዝብልዎ ብረቶም ከየቐመጡ፡ ደሃይ ደቆምን ቤተሰቦምን ከይፈለጡ፡ ፍቕሮም ወዲኦም ተባኣሱ’ሞ፡ እሞ መን ይፈልጥ ብትግርኛ ትዛረብ ልሳን ካብ ተቖለፈት’ሲ ብግእዝ ትዛረብ ልሳን እንታይ ከም ዝገደፈት፡ ወይ ድማ ኣበይ ከም ዝተዳሕፈት ሃሰስ ንምባል፡
ዝኾነ ኾይኑ ኩሉ ሰብ ከም ዝፈልጦ፡ ቀዳመይትን ካልኣይትን ተባሂለን ተፈቒደን ዘለዋ ጥበብ ኣረኣእያ ምንቅስቓስ ናይ’ዛ ዓለም ዕዳጋ ተፈቲነን፡ ውጽኢተን ድማ ትጽቢት ኣብ ዘይተገብረሉ ጸልማት ገጹ ስለዝቐነነ’ሲ … ሓዲሽ ሓሳባት ሃሰስ ዝብሉ ሰባት ምሳሎም ክሕውሱ ነታ ሳልሰይቲ ኣማራጺት ክድህስሱ ዝንቀሳቐሱ ይመስሉ ኣለዉ ዝብል ትዕዝብተይ ከቐድም።
እወ፡ ኣግኣዝያን ዝብል ታሪኻዊ ትሕዝቶ ዘለዎ፣ መፈራርሒ ትርጉም ተዋሂቡዎ ንነቐፌታ ካብ ቀረበ ግን፡ ኣቐራርባን ኣመራርጻ ቃላት በሓልቱ ብዘየገድስ ንኤርትራን ንኢትዮጵያን ዝፍንጥሕ እፉፋ ወይ በርቂ ሓጋይ የብሉን። ምናልባት መላለስ ዘረባ ብዓኸላይ ኢድ ምውጣጥ እንተ ዘይተመሪጹ፡ ህጹጽ ፍታሕ ዘድልዮ ጸገም ከምዘለና መዋእልና ምስርክር ኢዩ። ማለት’ሲ፡ መራሕትና ከም ገመል ወጢጦም መወዳእትኡ ኣብ ዘይፍለጥ ደልሃመት ምስ ደርበዩና፡ ኣብ ዕዳጋ ስለዝወረደ ኩላሊትና፡ ኣብ ባሕርን ኣብ ምድረ በዳን ስለ ዝተበተነ ሬሳታት ወገንና፡ ትርጉም ስኢናሉ ንሂወትና፡ ኣበይ ገጽና ዲና ንኸይድ ዘለና ንምባል’ሲ (..Part of Problem Solving Process..) … ኣግኣዝያን … ኣይኮነን ካልእ’ውን ዘቃልሑ እንተ በቖሉ ካብ መንጎና – ቃንዛ’ምበር ሕማም ተላገብ ከስምዕ ኣይግብኦን ስቓይና።
“ኣግኣዝያንና ሓበሳት የተባሉ ሳባውያን።”
ውዲት ኣግኣዝያን።
ውዲት ኣግኣዝያንከ እንታይ ማለት’ዩ እንተ ተባሂሉ ግን …. ኣብ’ቲ ኣባሃህላ ቀደም “ውዲት ኣግኣዝያን” ዝብል ኣየረኸብኩን። እዞም ሕጂ ኣብ ታሪኻዊ ትሕዝቶ ኣግኣዝያን ዝንጥልጠል ሓሳባት ሃሰስ ክብሉ ዝፍትኑ ዘለዉ ሓደስቲ ሰባት ድማ ንሓዋሩ እንድዒ’ምበር ክሳብ ሕጂስ ይሕመቕ ይጸብቕ ኣብ ልዕሊ ህሉው ኩነታት ኣሰሩ ክገድፍ ዝኽእል ትሕዝቶ ዘለዎ ሓሳባት፡ ዘሪኦም ዘብቆሉ ኣይመስለንን። ካብ ተባህለ ግን ዛዕባ’ዚ ጽሑፍ’ዚ ኮይኑ’ውን ክድገም’ዩ። ከመይ’ሲ ጸሓፋይ ኣቶ – ህዳሰ ኢትዮጵያ – ኣዝዩ ዘስግእ ዝምባለ ከም ዝተዓዘቡሉ ብስላዕ’ዮም ተተሓሒዞሞ።
ህዳሰዶ ውዳሰ?
ዝኾነ ኾይኑ ኣብ’ቲ ቀንዲ ዛዕባ ቅድሚ ምእታወይ፡ ከም ኣቐራርባ እቲ ጽሑፎም ጸሓፋይ ክልተ መልክዕ’ዮም ዘንጸባርቑ። ማለት’ሲ “ካብቶም ዝሓለፉ ጽሑፋትና ..” እንክብሉ ብዙሓት የምስሎም። “ኣብ ዝተፈላለዩ ጽሑፋተይ ገሊፀዮ ኢየ..” ዝብል ኣበሃህላኦም ድማ ግለሰብ’ዩ ዘምስሎም። ጌጋ’ኽለኣለይ’ምበር ጻዕርን ድኻምን ብሕትኦም ከንጸባርቑ ዝጽሕፉ ግዱስ ዜጋ’ዮም ዝመስሉ። ግምተይ ጌጋ እንተዘይኮይኑ፡ እሞ ውልቃዊ ርኢይቶኦም ንምንጽብራቕ’ሲ – ንሕና – ብዝብል ኣባሃህላ ውዳሰ ንባዕሎም ክጽውዑ ዝመርጹ እንተኾይኖም፡ ግን እታ ኣብ ጽሑፎም “ትምክሕቲ” እናበሉ ካብ ነብሶም ኣርሒቖም ኣብ ዝባን መሳፍንቲ ኣምሓራ ክጽዕኑዋ ድሕር ዘይብሉ ተረፍ-መረፍ ኣተሓሳስባ ቀደም፡ ኣብ’ዛ እዋን’ዚኣ’ውን ኣይክትርሕቆምን’ያ፡ እንተ በልኩ ቅር ዝብሎም ኣይመስለንን።
ስለዝኾነ ድማ ኣብ’ዚ ጽሑፍ’ዚ ምርጫኦም ኣኽቢረ፡ ብናይ ውዳሰ ኣበሃህላ ክጽውዖም መሪጸ’ለኹ። ዝምረጽ ኣይኽለኣና!
-
ኤርትራ፡
ጸሓፋይ ብዛዕባ ኤርትራ እንክትንትኑ፡ ነቶም ኤርትራውያን ዝብልዎም ሰባት ከመ’ለኹም ደሓንዶ’ለኹም ዘይኮነስ ግርም ኣለኹም ክብልዎም ዝቐልለሎም ስለ ዝመስሉ’ሲ፡ መልእኽቲ ትንታነኦም ኣብ ኣንበብቲ ጽሑፎም ስኢላ ከተቕርባ እትፍትን ኤርትራ ምስ’ታ ኣነ ገዲፈያ ዝመጻእኩ ኤርትራ ኣይትመሳሰልን’ያ። ከም ርኢቶይ ጸሓፋይ፡ ብፅሑፎም እንኪመዝኖም ኣነ፡ ምስ በዓል ስኞር ፈርዲናንዶ ማርቲኒ ማክያቶ ዝሰትዩ ዝነበሩ ቀዳሞት ቀደሞት ሰብ’ዮም ዝመስሉ እንተ በልኩ ብዙሕ ዘጋነንኩ ኣይመስለንን።
1.1) “ህዝቢ ኤርትራ ብረት ምልዓሉ ትኽክል’ዩ።”
ዝጀመርዎ ንምቕጻል፡ ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ፡ ህዝቢ ኤርትራ፡ ብሓሳባት ዘይፍታሕ ብድሆ ኣጋጢሙዎ፡ ብረት ንኽዓጥቕ ክመክር እንከሎ ባይቶ ወሪዶም ከም ዝወዓሉ፡ ንህዝቢ ኤርትራ ዝህብዎ ፍርዲ “ህዝቢ ኤርትራ ብረት ምልዓሉ ትኽክል’ዩ” ብዝብል ሓረግ ዝጥመር ይመስል’ሞ፡ ካልኣይቲ ገጽ ከይገንጸሉ “ሻዕብያ ካብ መበቆሉ ፀረ ህዝቢን ፀረ ዴሞክራሲን ምዃኑ ኣብ ዝተፈላለዩ ፅሑፋተይ ገሊጸዮ እየ” ብምውሳኽ፡ ትኽክለኛ ብረት ዝተዓጥቀ ልኡኽ ህዝቢ ኤርትራ ክብልዎ ዝደልዩ ንሶም፡ መን ከም ዝነበረ ብንጹር ከይሓበሩ ሰንፈላል ይገድፍዎ ንትንታነኦም። ኣብ’ዚ ኣበሃህላ’ዚ እቲ ዝገርም መላፍንቲ እቲ “ወያናይ ደሞክራስያዊ ስርዓት” ዝብልዎ ንሶም፡ ዝነበረ ሻዕብያ ካብ መበቆሉ ፀረ ህዝቢ ኢዩ ኔሩ፡ ዝብል ሚዛን ኣቐራርባኦም፡ ቅቡል እንተ ኾይኑ’ሲ፡ ካብ ካይሮ ትእዛዝ ምስ ተላእከሉ ዓዋተ’ዩ ንህዝቢ ኤርትራ ብረት ምትኳስ ኣጀሚሩዎ፡ ንምባል ዝገማገሙ’ዮም ዝመስሉ። ምናልባት ካብ ክልቲኡ እንተዘይኮይኑ ግን ካልእ በዓል ካላሽን ይረኣዮም ከይህሉ ዘየጠራጥር መኣስ ኮይኑ።
ኣዝዩ ዝገርም’ዩ። ሕጂ’ውን ምስ’ዚ ኹሉ፡ ኣብ መዋእልና ሰፊኑ ዘሎ ብርሰትን ዕንወትን’ሲ ብብረት ምሕሳብ፡ መንገዲ “ህዳሰ” ዝመስሎ ሓሳባት ድኽነት ኣሎ ማለት ድዩ፡ ዘየብል መኣስ ኮይኑ። ክቡር ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ፡ ዝና ዕማም – ኣነዶ ንስኻ ንመልኽ – ንምጽራይ እንተ ዘይኮይኑ፡ ዝምድና ህዝብታት ብብረት ከም ዘይኹስኮስ ጠፊእኩም መኣስ ኮይኑ። ሰኣን ንእሽቶ ስርዓት፡ ኲናት ኣደራዕ እንተ ወሪዱ ግን ዝተፈላለየ ምኽንያት ደርዲሩ፡ ውዒሉ ሓዲሩ፡ ዝሞተ ሞይቱ፡ ዝሰንከለ ሰንኪሉ፡ ዝጠፍእ ምስ ጠፍአ እቲ መወዳእታ መዕለቢ ዝግበረሉ ብሓዲሽ ሓሳባት ከም ዝኾነ ትስሕትዎ ኣይብልን ኣነ።
ከመይ’ሲ ስልጣን እንተ ኣሪጉ ክሕባእ’ዩ ዝመርጽ ኣብ በዓቲ ታሪኹ። ብዘይምግናን ግን እቲ እተድንቕዎ ብብረት ዝሓስብ ፍልስፍና ርእሲ ሓምሓም፡ ንዝናኡ ዘምልኽ ሓዲሽ ሕብረተሰብ ክስንዕ፡ ሓጹር ግራት ኣባ ዥጎ ዝግንጽል ዓቕሚ ኣለኒ ክብል ምስ እዋን ምትዕጽጻፍ ምስ ኣገሞ’ዩ ሓምሓም ርእሱ ተጨፍሊቓቶ። ሻቡ ድማ ኢዩ፡ ንጉስ ናይ’ዛ ዓለም ዕዳጋ ቀያሕ ወረቐት ኣውጺኡ፡ ምርጋሕ ጥራይ ዘይኮነ’ሲ ሕግን ጥበብን ጸወታ ክሳብ ትዕለም ውጻእ ብምባል ካብ ሜዳ ኣባሪርዎ። ምናልባት ኣብ ግዜ ዕረፍትኹም ጸወታ ክትርእዩ ኣብ’ቲ ሜዳ እንተ ኸድኩም’ሞ ነቲ ቀደም ትፈልጡዎ ዝመስል ማልያ ዝለበሱ ተጻወቲ ዝረኣይኹም እንተኾይኖም ግን፡ መነጸርኩም ቀይርዋ። ሻቡ ንሳቶም ከም ዘይኮኑ ክበርሃልኩም’ዩ።
1.2) ዓገብ!
1.3) ውሕዥ ሓጋይ ይፍጠረሉ!
እዛ ፈተነ እንግሊዝ እዚኣ ነዊሕ’ዩ ሰራውራ። ኣብ ሎሚ በጺሓ ብኣይን ብኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያን ትጻረ ኣይኮነትን። ብርግጽ ግን ተንተንቲ ታሪኽ ምስ’ቲ ክበጽሕዎ ዝደልዩ ዕላማ ከም እትሰማማዕ ክገማጡልዋ ስለ ዝኽእሉ፡ ዝወሃባ ትንታነ ክፈላለ ይኽእል’ዩ። ምናልባት ግዱሳት ደቂ ወጻኢ ዘንጸባርቕዎ ኣናብባ ታሪኽ ግን ሚዛናዊ ትንታነ ክኸውን ይኽእል ይኸውን’ዩ። ንግዜኡ ግን ‘ኣግኣዝያን’ ዝብል ሓሳባት ካበ’የናይ ዝነጸፈ ሩባ ጨቐቕ ክብል ይፍትን ከም ዘሎ ትእምት’ያ ትመስል ንምባል’ዩ ጻዕረይ። ውሕዥ ሓጋይ ይፍጠረሉ። ዘሕፍር ወይ ድማ ዘፍርሕ የብሉን ከም ርኢቶይ። ክሳብ ዘመን ኣግኣዝያን ከይተራሕቀ ግን፡ ጥልያን ኣብ ኤርትራ ንፍርቂ ዘመን ጸኒሑ፡ ወራሩ ኣብ ምልእቲ ኢትዮጵያ ምሰ’ስፋሕፍሐ፡ ንኤርትራን ትግራይን ኣብ ትሕቲ ሓንቲ ምምሕዳር ዝኣልየን ዝነበረ’ኮ፡ ሕዱር ምምስሳል ባህልን ህዝብን ዝተመርኮሰ ምምሕዳር ምእንቲ ክቐልለሉ’ምበር፡ ዓባይ ትግራይ ወይ ድማ ትግራይ ትግሪኚ መስርት ዝብል ትእዛዝ ካብ ሮማ ስለ ዝተላእከሉ መኣስ ኮይኑ።
ንግዜኡ ግን እዘን ዝስዕባ ክልተ ገጻት ብዛዕባ ኣተረጓጉማ ታሪኽ እስኪ ክሕውስ። ኣብ መጽሓፎም ዘሎ ስእሎም ከም ዝሕብሮ፡ብዕድመ ንእስ ዝበሉ ዝመስሉ ጸሓፋይ የማነ ገብረመስቀል፡ ቀዳማይ ወያነ ኣብ ዝብል መጽሓፎም ገጽ 63 “ዓባይ ትጋራይ ማለት እዚ ሎሚ ሃገረ ኤርትራን ክልል ትግራይን ዝበሃል ትግርኛ ተዛራቢ ህዝብታት ዝነብረሉን ከባቢታት ኣብ ሓደ ብምጥቕላል ሓንቲ ሃገር ንምፍጣር ብመንግስታት ጥልያንን እንግሊዝን ዝተገብረ ምንቅስቓስ እዩ።” ዝብል ጽሑፍ እንከቕርቡ፡ ኣብ መጽሓኦፍም ብዘሎ ስእሎም ብዕድመ ድፍእ ዘበሉ ዝመስሉ መምህር ገብረኪዳን ደስታ ድማ፡ እምቢታ ኣንጻር ወረርቲ ኣብ ዝብል መጽሓፎም ዘቕርብዎ ኣናብባ፡ ንተመሳሳሊ ጒዕዞ ታሪኽ፡ ትግራይ ትግሪኚ ዝብል ገላጺ ሓረግ ይመርጹሉ። ትርጉሙ ድማ ኣንጻር ጸብለልትነት ኣምሓራ ክሓብር ትጽቢት ዝግበረሉ ንተዛረብቲ ትግርኛ ድጉል ተመሳሳልነት ንምንጽብራቕ ዝሕልን’ዩ ዝመስል። ከመይ’ሲ ኣብ ገጽ 137 “ህዝቢ ትግራይ ትግሪኚ ካብ ዓወት ዓድዋ ዝጽበዮ ዝነበረ ምስ ህልውንኡን ሓድነቱን ዝተኣሳሰረ ናፅነት ኣይዓተረን።” ዝብል ጽሑፍ እንክንበብ ኣብ ገጽ 145 ድማ “ህዝቢ ትግራይ ትግሪኚ ከም በዓል ምንሊክ ዝበሉ ፀላእቲ ኢዮም ምእንቲ ረብሐኦም ኣብ ክልተ ከፊሎሞ እምበር ሓደ ህዝቢ ኢዩ። ዝኾነ ይኹን ኣፈላላይ ኣይነበሮን።” ዝብል ጽሑፍ ይውሰኸሉ። ኣባሃህላ ክልቲኦም ጸሓፍቲ ሕጂ’ውን ምስ እዋን ይንጸባረቕ ከምዘሎ ንምሕባር ክሳብ ዝመስል ድማ፡ መምህር ገብረኪዳን ደስታ፡ እምቢታ ኣንጻር ወረርቲ ኣብ ዝብል መጽሓፎም ገጽ 283፡ “… ካብ ጉንደት ጀሚሩ ክሳብ መተማ ዝነበረ ተጋድሎን ዝተኸፈለ መስዋእትን፡ …… እቲ ኣብ መዋእልና ኣብ መንጎ ማእከላይ ሽማግለ ህወሓት ዝተፈጥረ ሃንደበታዊ ምግምማዕ’ውን ነዚ “ምእንቲ ታመጎጎ ትሕለፍ ኣንጭዋ” ዘይብል ውርሻ ወለዲ እዩ ብሩህ ዝገብረልና።” ብምባል ኣተኣላልያ ዝምድና ህዝብታት ክልቲኡ ሸነኽ ሩባ መረብ ምስ እዋን ዝተዓጻጸፍ ሓዲሽ ሓሳብ ይጽበ ከምዘሎ ይእምቱ።
1.4) ዓሚ ዝሞተ ምራኽ ፈኑ። (ምስላ)
እቲ ዝገርም፡ ሕቡራት ሃገራት ናይ ዓለም፡ ምእንቲ ረብሓ ህዝቢ ኤርትራ ዘይኮነስ ምእንቲ ረብሓ ናቶም ሓያላት ተረባሕቱ፡ ንእንግሊዝ ትም በል፡ ‘ዓሚ ዝሞተ ምራኽ ፈኑ’ ኢዩ ዝመስል ፈተነኻ። ብዛዕባ ኣብ ታሪኽ ዝነበረ ሓባራዊ ረቛሕን (special tradition) ፍሉይ ዝምድናን (special relationship) ዘጨንቕ የብልናን። ንጉዳይ ኤርትራ ከም’ታ ካብ ጥልያን ዝተረከብካያ ቀጽላ ይብልዎ’ሞ፡ ምምሕዳር እንግሊዝ፡ ከም ጲላጦስ ኢዱ ተሓጺቡ፡
ዝሓለፈ ከይኣክል ድማ፡ ንመጻኢ’ውን ኣተኣላልያ መጻኢ ዕድል ኤርትራ ኣህጉራዊ መልክዕ ዝሕዝ’ዩ ዝመስል’ሞ እቲ ሓዲሽ ኩነታት ንኢትዮጵያ’ውን ኢዳ ክትሕውስ ክዕድማ ይኽእል’ዩ፡ ዝብሉ ኢትዮጵያውያን ምሁራት ድምጾም ከቃልሑ ጀሚሮም ኣለዉ። ዝሓለፈ ሕሰምና ዝመጽእ ድማዕና ይግበረልና። ኮይኑ ድማ ብሸነኽ ኢትዮጵያ መጻኢ ዕድል ኤርትራ ኣህጉራዊ መልክዕ ክሕዝ ይኽእል’ዩ ክሳብ ምባል ካብ ተበጽሐ’ሲ፡ ብገለ ገለ መንገዲ መስተርሆት ጨኒቑዎም ዘሎ ኤርትራውያን ‘ኣግኣዝያን’ ዝብል ሓሳባት እንተ ተቓለሐ ነቲ ልሙድን ሕዱርን ዝመስል ዘሎ በዓል እዋን ዘባህርር ውዲት ዘለዎ ኣይመስለንን። ኣብ ስደቶም ጽሓይ ምጽሓፍን ምዝራብን ዝበረቐትሎም ሰባት ይዛረቡ’ለው ኢልካ ምሕላፉንዶ ምኣኸለ። እዞም ኣግኣዝያን ዝብል ታሪኻዊ ትሕዝቶ ከም መበገሲ ዝጥቀሙ ሰባት፡ ምናልባት ኣበ’መራርጻ ቃላት ንእዝኒ ሰማዒ ዘደንጹ ኣበሃህላ እንተ ተጠቒሞም ድማ፡ “ዝሰርሕ ይሕመ ዕባራ ይግመ”፡ ዝብል ምስላ ዘዘኻኽር’ዩ ዝመስል ኣበጋግሳኦም።
ንግዜኡ ግን ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ፡ ታሪኽ ኤርትራ’ዩ ዝብልዎ ዘገርም ዕላሎምን፡ ከምኡ’ውን እቲ ንረብሓ ህዝቢ ትግራይ ዝጻረር ሕልሚ ቀትሪ ኢዩ፡ ዝብልዎ ኣግኣዝያን “ውዲትን” ንወሰን ኣጸግዕ ኣቢለ፡ ስግኣትን ምጽብባእን ብዘየንብብ መነጸር ታሪኽ ንባብና ክንቅጽል እንተ ዓደምኩዎም ዝኣብዩኒ ኣይመስለንን። ሕራይ ከም ዝበሉኒ ተኣማሚነ ድማ እዛ ትስዕብ ኩሉ ሰብ ዝፈልጣ ትዕዝብቲ ፈረንጂ ክሕውሳ። ኣብ ኤርትራ ዝነበረ እንግሊዛዊ’ሲ ነቲ ኩሉ ሓሸውየ ምስ ተዓዘበ፡ እዞም ኣብ ፋብሪካታት ጥልያን ዝሽቅሉ ሰባት’ዮም ወርሓዊት መሃያ ምእንቲ ከይትቋረጾም፡ ብናይ ምንፍፋግ ፖለቲካ ዓድን ዓውድን ዘናውጹ ዝነበሩ’ምበር፡ መብዛሕትኡ ህዝቢ ኤርትራስ፡ “ብጽሕቲ ጓሉ እንተ ተሓጽያትሉ፡ ላሙ እንተ ወሊዳትሉ፡ ኣዝመራ እንተ ሰሲኑሉ፡ ዝበረቐ ጸሓይና ዝነገሰ ንጉስና በሃላይ ኢዩ ኔሩ።” ይብል። ጽውጽዋይ መኣስ ኮይኑ። ህዝቢ ኤርትራ እምበኣርከስ ኣይኮነን ኣብ ግዜ ፈደረሽን፡ ኣብ ግዜ እዛ በዓል ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ፡ ከም መቖርጠጢት እዝንና ዝጥቀሙላ ረፈረንደም’ኳ ተኻፋላይ ምስጢር ኣይነበረን። ምህልላ ግን ኣይገደፈን።
1.4) ሰንሰለትን መሰረትን ሕጊ እንዳ’ባ።
ኣብ ኤርትራ ደሞክራስያዊ ምዕባለ ከም ዝነበረ ንምዝካር፡ እቲ ቀደም ካብ ሕቡራት ሃገራት ዝተላእከ፡ መጽሓፍ ሕጂ ምዝካሩ ንሓሳባት እዋን ዘርብሕ እንተኾይኑ ግን፡ ዝናፈቕ የብሉን። ትሕዝትኡ ንአውሮጳን ኣመሪካን ከም ዝረቐቐ’ዩ ተዃሒሉ ቀሪቡ። ስለ ዝኾነ ድማ ገለ ገለ ካብ’ቶም – ደቀ’ስመራ ኢና በሃልቲ – ተረፍ መረፍ ጥልያንን እንግሊዝን ዝኣራረዩ ሰብ ካምቻን ክራቫታን እንተዘይኮይኖም፡ ካልእስ ይትረፍ መብዛሕትኦም ኣባላት ፓርላማ እቲ ሽዑ እዋን መንግስቲ ኤርትራ’ኳ ከንብብዎን ክርድእዎን ዝኽእሉ ትሕዝቶ ኣይነበሮን።
ግደ ሓቂ ግን እቶም ሰብ ነጸላን ጥቢቆን’ሲ በቲ ምስ ደረጃ ምዕባለ ኣብ ሰሜን ኢትዮጵያ ዝነበረ፡ ዝሰርዖምን ዘዛምዶምን ስርዓት ሕጊ እንዳ’ባ’ዮም ዝመሓደሩ ዝነበሩ። ምናልባት መዘኻኸሪ ወይ’ውን ሓሳባት ኣግኣዝያን እንታይ ኢዩ መበቆሉ ሃሰስ ንምባል ዝሕግዝ እነተኾይኑ ከኣ፡ እዘን ዝስዕባ ክልተ ትዕዝብቲ እስኪ ሓቢርና ነስተባህለለን።
ሀ) “የኤርትራ ኣውራጃዎች ጥንታዊ ሕጎች፡- በሓማሴን፡ ስርዓት ኣብስሉስ ገብረ ክርስቶስ፡ በሰራየ – ሕጊ ኣድከመ ምልጋ፡ በኣከለ ጉዛይ ፡- ምዔን መሓዛ-ኣድግና ገለባ፡ ተብለው የሚታወቁት ባህላዊ ሕጎች በኤርትራ የሚኖሩትን የክርስትያኑን ክፍል ከቀረው ኢትዮጵያ ጋር ኣስተሳስሮ የቆየውን ግኑኝነት ኣበክረው ያመለክታሉ።” [3, 76]
ለ) “እቶም ንኣና ዝወለዱ ለባማት ኣቦታትና ሕዝቢ ብዘይ መናበሪ ሕጊ ምንባር ዘይግባእ ስለዝኾነ ኣስተውዒሎም ስርዓት ምዔም-ምሓዛ ቢሎም ሰምዮም ሕጊ ኣቖሙ። (ምዔም-ምሓዛ ማለት ስም እቱ ስርዓት ዝቖመሉ ቦታ ኢዩ።) እዙ ሕግዙይ ብግዜ ክቡር ደጃዝማች ሱባጋድስ ቆመ። [11, 11]
ስለ’ዚ ብንጽጽር እንተ ተራእዩ፡ ህዝቢ ከበሳታት ኤርትራ፡ ብባህሊ (cultures) ብፖለቲካዊ ምምሕዳር መልክዕ (administrative or political traditions) ከምኡ’ውን ብአኮኖሚ መሓውራት (economic structures) ምስ ኢትዮጵያ ዝመሳሰል ካብ ኮነ፡ መበቆል ኣግኣዝያን የራኽቦም’ባ ኔሩ’ዩ እንተ ተባህለ ዘስግእ ትርጉም ዝህልዎ ኣይመስለንን። ጎንደር ኬድኩም እንታይ ኣምጺእኩም’ኳ ዝበሃል ዝነበረ። ሕጂ’ውን ነዚ ህዝቢ’ዚ ካብ ስደትን ብርሰትን ዘናግፎ መፍትሒ ኣበ’ተኣላልያ እቲ ጽኑዕ መሰረት ባህልን ታሪኽን ዘለዎ ዝምድና ክልቲኡ ህዝብታት’ዩ ዘሎ፡ ንምባል’ዩ ጻዕርታት ዝቀላቐል ዘሎ። ከመይ’ሲ፡-
“ህዝቢ ትግራይ ትግሪኚ፡ ከም በዓል ምኒሊክ ዝበሉ ፀላእቲ እዮም ምእንቲ ረብሐኦም ኣብ ክልተ ከፊሎሞ እምበር፡ ሓደ ህዝቢ ኢዩ።….መዳሕንቱ ሓንቲ ስለዝኾነት ክበትኩዋ ኣይከኣሉን፡ ንሓዋሩ’ውን ኣይኽእሉን።” ይብሉ መምህር ገብረኪዳን ደስታ ኣብ ገጽ [145-147] እምቢታ ኣንፃር ወረርቲ ኣብ ዝብል መጽሓፎም።
1.5) ኣተኣላልያ ዝምድና ኤርትራን ኢትዮጵያን።
ካልእስ ይትረፍ እቶም ኣብ ክልቲኡ ስግር ሩባ መረብ ብዝነብሩ ተዛረብቲ ትግሪኛ ኣዝዮም ዝምረሩ እንዳ ሃጸይ ምንሊክ’ኳ፡ ውዕል ውጫለ ምስ ጣልያን እንክፈራረሙ፡ ገዳም ደብረ ቢዘን፡ ርስቱን ጉልቱን -ግእዙን መጻሕፍቱን- ኢትዮጵያ ከም ዝኾነ ንወራሪ ጣልያን ሕራይ ኣቢሎም፡ ነቲ ሰንሰለት ባህሊ ሰንሰለት ክሳብ ዝከኣሎም ክዕቅብዎ ጽዒሮም ኔሮም’ዩ ዝበሃል። ዘውድን ደርግን ድማ ካልእስ ይትረፍ እኽልን ነዳድን ብነፋሪት ኣመላሊሶም ንህዝቢ’ስመራ እንክቕልቡ’ኳ ክሳርኦም ዘይጸብጸቡ።
እንተ’ዚ ሕጂ ምስ ባእሲ ወያነን ሻዕብያን፡ ብፍላይ ኣበ’ተኣላልያ ዝምድና ህዝብታት ተዛረብቲ ትግርኛ ክልቲኡ ሸነኽ ሩባ መረብ ዝተጋህደ – መልሓሰይ ትቀንጠብ – ዝብል ሓሳባት ድኽነት ግን፡ ብቀይዲ በተኽ ቅዲ ኣመራርሓ ፕረሲደንት ኢሳያስ ኣፈወርቂ ወይ ድማ ብውድቀት ኣመራርሓ ህግደፍ ወይ’ውን “ባድመ መን እዩ ዋንኣ”? ብዝብል ሕቶ ዝምኽነየሉ ኣይኮነን። ከመይ’ሲ ንመንጸፍቲ ሓሳባት ሻዕብያን ወያነን፡ ህልኽ ኣንጻር ጸብለልትነት ኣምሓራ በረኻ ዘስፈሮ ኣረኣእያ ምንቅስቓስ እዛ ዕዳጋ ዓለም ዕዳጋ ሓባር ረቛሒኦም ኢዩ ኔሩ። ይኹን ደኣ’ምበር ክልቲኦም ሕሳቦም ንምፍጻም ምእንቲ ክሰልጦም፡ ትምክሕተኛ ኣምሓራ እናበሉ ከማርሩ ንዓሰርተታት ዓመታት ኣብ በረኻ ሰፊሮም ንዓድን ዓውድን ጦቕ ከም ዘበሉ ሕጂ ኣብ ስደትና ብኽልቲኡ ኣእዛንና ክንሰምዕን ብኽልቲኡ ዓይንና ክንርእን ዕድል ምስ ረኸብና’ዩ ዝስወጠና ዘሎ። ምግናን ዘይብሉ። ወያነን ሻዕብያን ንትምክሕተኛ ኣምሓራ ስዒርናዮ ክብሉ ከበሮ እናደከሩ ክዕንድሩ፡ ኣይ ሰሙን ኣይ ሳልስቲ፡ ሕማም ቀደሞም ሕማም ዝና ደጊሱዎም፡ ክልተ በራሓት ብመዘርገፍ ይበኣሱ፡ ዝተባህለሉ ኲናት ወሊዖም፡ ካልእስ ይትረፍ እቲ ፖለቲከኛታት እንዳ ሃጸይ ምንሊክ’ኳ መን’ፈልጥ ንሕማቕ መዓልቲ መሓለውታ ይኸውን ግዲ’ኸውን ብምባል ብማዕዶ ዝጠመትዎ ሰንሰለት ባህሊ -ግእዙን መጻሕፍቱን- ክበጣጥስዎ ዝከኣሎም ካብ ምግባር ድሕር ኣይብሉን ዘለዉ እንተ ወሰኽኩሉ፡ ዘይናቶም ዝሃብኩዎም ኣይመስለንን።
ብንጽጽር እንክረአ እምበኣርከስ እዞም “ኣግኣዝያን” ዝብል ኣረኣእያ ምንቅስቓስ ናይ’ዛ ዓለም ዕዳጋ ኣስፊሎም ዓድን ዓውድን ክብጽብጹ ይጓየዩ’ለዉ ዝበሃለሎም ሰባት/ሓሳባት፡ ነዞም ንርብዒ ዘመን ዝኣክል ከመ’ዓልካ ጨኒቑዎም ዘሎ መነባብርቲ፡ ናብ ንቡር ክመልሶም ዝኽእል ናይ ሓባር ባህልን ታሪኽን ኣሎ ንምባል፡ ንትዕዝብቶም – ብቓላቶም – ምስ እዋን ከመሳስልዎ ዝፍትኑ ዘለዉ ዜጋታት’ዮም ዝመስሉ፡ ከም ርኢቶይ። ንኢትዮጵያን ንኤርትራን ፈናጢሕካ ሓዳስ ሃገር ምፍጣር’ዩ ዕላምኦም ዝብል ቄናን ትርጉም ዝህቦ፡ ሓዲሽ ሓሳባት ምኹስኳስ ዘርዕዶ፡ ብብረት ዝሓስብ ኣእምሮ ጥራይ ኢዩ። እዚ ጻዕሪ’ዚ ካልእስ ይትረፍ እቲ ለውጥን ዕርቅን ዘድልዮ ህጹጽ ኩነታት ኣበይ ከም ዘሎ ኣመልኪቱ፡ መፍትሒኡ ድማ ኣብ’ቲ ዕሽሽ ተባሂሉ ዘሎ ናይ ሓባር ረቛሒ ተዓብዒቡ ከይህሉ ሃሰስ ምባል የድሊ’ሎ ዝብል ትርጉም እንተ ተዋሂቡዎ፡ እቲ ጸገም ንተራ ናይ ሽማግለታትን ዓበይቲ ዓድን ዝጽበ ዓይነታዊ መልክዕ ከምዘለዎ ዘግህድ’ዩ ዝመስል። እዚ ድማ ክፋል ፕላን-ሲ፡ ተባሂሉ ኣብ ልብን ኣብ ወረቐትን ክስራዕ እንተ ተፈቕደሉ፡ ንሰበ ስልጣን ወያናይ ዴሞክራስያዊ ስርዓትን ሻዕብያን ኣማራጺ ኣፈታትሓ ናይ’ቲ ጸገም ካብ ምሕባር ሓሊፉ፡ ካብ ስራሕ ዘብኩሮም ኣይመስለንን። ክሳብ መኣስ’ዩ ወሰነ-ወሰን ክኽየድ ዝድለ ዘሎ ግን እንድዒ።
2) ኣውዲቕካ ምሕሳይ።
ሃገራት ከመይ ይስራዓ ወይ ድማ ህዝብታት ብሓንሳብ ጸኒሖም ከመይ ኢሎም ይፈላለዩ ብዘየገድስ “ወያናይ ደሞክራስያዊ ስርዓት” “ትናንት ዛሬ ኣይደለም” ክብል እንከሎ ዝነበሮ ምስ ጠለባት ናይ እዋን ናይ ምትዕጽጻፍ ብቕዓት (self-reinvention) ዝድነቕ’ዩ። ስለ ዝኾነ ድማ ኣብ መድረኽ ዝጸንሖ ንህዝብታት ኢትዮጵያ ብስግኣት ቋሪኑ ድቃስ ዝኸልአ፡ ንገድሊ ኤርትራ ድማ ንሕና ፍሉያት ስለዝኾና ብዘይካና ሃገር ክኾኑ ኣይክእሉን’ዮም ዝመስል ናይ በረኻ ኣነነት ኣዕጢቑ ዘተዓሻሸወ ኣረኣእያ ምንቅስቓስ ናይ’ዛ ዓለም ዕዳጋ ናብ እንዳ ጎሓፍ ብምድርባዩ ዝድነቕ’ዩ። ብሓጺሩ’ሲ ናይ ወያነ ‘ኢዝም’ ንናይ ንሻዕብያ ‘ኢዝም’ ብሓሳባት’ውን ዝገደፈትላ የብላን። ዓዲ ክሳብ እትውዕል ሕንዝፍ ኣቢላታ ኢያ። ብድሕሪ’ዛ ፍጻመ እዚኣ ዝቐጸለት ፖለቲካ ናይ ኣውዲቕካ ምሕሳይ ግን ምሒር ነዊሓ’ሲ፡ ነቲ ናይ ዓወት ትርጉም ኣምሪራ፡ ኣብ ልዕሊ ህዝብን ባህልን ተውርዶ ዘላ ናይ ዓወት ክሳራ ኣዝዩ ዘፍርሕ’ዩ።
2.1) ክሳራ ዓወት።
ስለ ዝኾነ ድማ ‘”ዘይሓሰብካዮ ርኸብ፡ ኣይመርገም ኣይምርቓ”፡ ከምዝበሃል እዚ ዳሕረዋይ ኲናት ማለት’ሲ ኣውዲቕካ ምሕሳይ፡ ክሳራ ዓወት ብቐሊሉ ዝግመት ኣይኮነን። ኩሉ ንምርኣይ ምቕናይ ጥራይ። ከመይ’ሲ ብሸነኽ ኤርትራ ክሳብ ሕጂ ዝተራእየ ውጽኢቱ ብዙሕ ዘማትእ ኣይኮነን። ፈለስትን ታቦትን – ግእዝን መጻሕፍትን – ክሳብ ዝንቀሉ ዓድን ዓውድን’ዩ ዝፈናጥሕ ዘሎ። ብሸነኽ ኢትዮጵያ ድማ ተዓዊተ እናበልካ ኣብ ህልኽ ምንባር ካብ መጠን ንላዕሊ ነዊሑ፡ ንምእራሙ ዘጸግም ሓዲሽ ኩነታት ይዕድም ኣሎ’ሞ፡ ምስ እዋን ዝተዓጻጸፍ ሓሳባት የድሊ’ሎ እንተበልኩ፡ ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ፡ ኣይበዝሕንዶ? ኣፋኒናካ ኢና’ኮ። ሕጂኸ እንታይ ክትደግም ደሊኻ ኢኻ ከመ’ዓልኩም ተብዝሕ ዘለኻ ዝብሉኒ ኣይመስለንን። ከመይ’ሲ ኣተኣላልያ እዚ ዓወት’ዚ ክሳብ ሕጂ ከም ዝጸንሖ ዝቕጽል እንተ ኾይኑ፡ ምምጥጣን ህዝብን ባህልን ገላቢጡ፡ ከቢድ ፈተና ዘስዕብ’ዩ ዝመስል ንሓዋሩ። ካብ’ዚ ስግኣት’ዚ እንተ ተነቒሉ’ሞ፡ ኣብ ዑናታት መጻሕፍቲ ኣግኣዝያን ተቐቢሩ ከይህሉ ሃሰስ ምባል ንእዋን የርብሕ ይኸውን’ዩ ዝብሉ ሓሳባት ብልጭ ብልጭ እንተበሉ፡ ዘህርፍ ወይ ድማ ዘፍርሕ መኣስ ኮይኑ። ግደ ሓቂ ግን ካብ’ዚ ምስ እዋን ሳዕሪሩ ዘሎ ዝፍለ ኣማራጺ ኣተኣላልያ መጻኢ ዕድል የድሊ ከም ዘሎ ዘመልክት’ዩ። ስለ’ዚ ባህልን ህዝብን ንምዕቃብ፡ ብዛዕባ ሽፍትነት ሻዕብያ ወይ ድማ ትምክሕተኛነት ኣምሓራ ዝጽብጽብ’ሞ፡ ንመዋእል ዝተወርዘየሉ መኻን ኣረኣእያ ምንቅስቓስ እዛ ዕዳጋ ዓለም ንምቕያር ዘሎ ኣማራጺ ምስ ግዜ ምእንቲ ከይበንን፡ ካብ ኢትዮጵያ ኪነዉ’ዚ ሰፊኑ ዘሎ ኣረኣእያ ምንቅስቓስ እዛ ዕዳጋ ዓለም ዝስጉም ሓዲሽ ሓሳባት የድሊ’ሎ።
2.2) ህዳሰ ግድብ።
“ወያናይ ደሞክራስያዊ ስርዓት” ንሩባ ኣባይ ኣብ ህንጸት ሃገርን ቃልሲ ኣንጻር ድኽነትን ዝጸምድ መደብ ኣብ ግብሪ ብምውዓሉ፡ ግብጻውያን ብኤርትራ ኣቢሎም ንኢትዮጵያ ዝብጽብጹሉ ኣረኣእያ ምንቅስቓስ እዛ ዕዳጋ ዓለም ንምብርዓን፡ ካብ ጻዕርታት ዘውድን ደርግን ዝተኸወለት (historical blind spot) ኣተኣላልያ መጻኢ ዕድል ምህንዳሱ ኣገናዕ ዝግብኦ ኢዩ። ብዘይ ምግናን እዚ ኣዝዩ ዝድነቕ ስጉምቲ’ዚ ኣብ ዞባ ቀርኒ ኣፍሪቃ ጥራይ ዘይኮነ፡ ካብ ሰሜን ክሳብ ደቡብ ኣፍሪቃ ዘስርጾ መጠን ለውጢ ብቐሊሉ ዝግመት ኣይኮነን። ብአኮኖሚ ይኹን ብወተሃደራዊ ከምኡ’ውን ብዲፕሎማሲያዊ መለክዒታት ኣብ ታሪኽ ሱር ሰዲዱ ዝጸንሐ ሚዛን ሓይልታት ሃገራት ኣፍሪቃ ዝገላብጥ’ዩ። ይመልኣዮ ጥራይ። ስለ ዝኾነ ድማ፡ እዚ ስጉምቲ’ዚ ዝቐየሶ ጉዕዞ ምዕባሌ ብናህሪ ምእንቲ ክቕጽል ጥራይ’ኳ፡ ንርብዒ ዘመን ዝተፈተነ ኣውዲቕካ ምሕሳይ ፍረ ክህብ ኣይተራእየን ብምባል፡ ካብ ህልኽ ምርሓቕ ዝተዓወቱ’ምበር ምልክት ዝተሳዕሩ መኣስ ኮይኑ። “ክምብል በለ’ምበር ኣይተኻዕወን” ከም ዝበሃል ድማ ሕጂ’ውን ምስ ጠለባት እዋን ምትዕጽጻፍ ዝምረጽ እንተኾይኑ፡ ዛጊት ኣብ ልቢ ብዙሓት ዘይተራእየ ብርሃን ክውልዕ ይኽእል’ዩ። ብፍላይ ዝምድና ህዝብታት ኤርትራን ኢትዮጵያን፡ ብባህልን ብዲፕሎማሲ ህዝብን እንተ ተኣልዩ፡ ክሳብ ክንደይ ከድምዕ ከም ዝኽእል፡ ቅድሚ ምብራዕ ኲናት ባድመ ካብ ኤርትራ ኣብ ኢትዮጵያ ዝውሕዝ ዝነበረ ህዝቢ ምዝካር ርጡብ ምስክር’ዩ። ስለ’ዚ ድማ’ዩ ኣብ’ቲ ሽዑ እዋን፡ ክሳብ ሕጂ ሰላም ኣስፊንና፡ ህዝብታት ኣቀራሪብና ኣለና። ንመጻኢ ድማ ኣርሒቕና ንርእዮ ዕላማ ኣለና ክሳብ ምባል ተበጺሑ ዝነበረ።
“People are policies.” ይብሉ ፈረንጂ።
2.3) ባድመ ብርግጽ መን እዩ ዋንኣ?
‘ወያናይ ዲሞክራስያዊ ስርዓት’ ባድመ ዋንኣ መን ምዃኑ፣ ኣብ ዘጻሪ ጀኦግራፊካዊ ሕቶ ብዝመስል መሳቱ መዓብይቲ መማህርቲ ከምኡ’ውን ብስጋን ብመንፈስን ተዛመድቲ፡ ዝና ቅድድም፡ ወይ ድማ ኣነዶ ንስኻ ንመልኽ ዝመስል ኲናት ገጢሙ፡ ኣብ ልዕሊ መወዳድርቱ ብወተሃደራዊ አኮኖምያዊ ከምኡ’ውን ፖለቲካዊ መዳይ ከም ዝተዓወተ ሰብን እዝግን መሰኻኽር እዮም። ይኹን ደኣ’ምበር፡ ውጻiት ዓወቱ፣ ኣብ ኤርትራ ዝፈጠሮ መሪሕነት፡ ሃብቲ ይኹን ሓይሊ ክፍተት (vacuum) ኣብ ግምቱ ከየእተወ፡ ምስ’ቲ ዝሰዓሮ መጋጥምቱ፡ ኲናት ብዘይ ኲናት ኣዊጁ ንርብዒ ዘመን ኣብ ህልኽ ክቕጽል’ዩ መሪጹ። እዚ ምርጫ’ዚ ምናልባት ፍርሃትን ስግኣትን ንህዝቢ ይጥርንፍ’ዩ ተባሂሉ ክምኽነየሉ እንተ ዘይኮይኑ፡ እናሓደረ ዘግህዶ ዘሎ ክሳራ ዓወት ብቐሊሉ ዝግመት ኣይኮነን። ከመይ’ሲ ኣብ መንጎ መናብርቲ ብዕንወት ዝግለጽ ዓይነት ዓወት ንርብዒ ዘመን ምንብድባድ ማለት ህድሞ ጎረቤት ብሓዊ እንክቃጸል ኣብ ዝባን ናሕሲ ገዛኻ ደይብካ ምስ ምዕዛብ ዝመሳሰል’ዩ ከም ርኢቶይ። ካልእስ ይትረፍ ከልብኻ’ኳ ገዛ ዓጺኻ ዘይትቕጥቅጦ።
ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ ምስ ሕዱር ርኢቶኦም ዝመዓራረ ሓዲሽ ሓበሬታ እንተ ዘይነጺጎም፡ ድሮ’ኳ ወያናይ ዴሞክራስያዊ ስርዓት ኣብ ኲናት ባድመ ዘመዝገቦ ዓወት ከም’ቲ ትጽቢት ዝተገብረሉ ውጽኢት ኣይሃበን። ብኣንጻሩ እኳ ደኣ ኩነታት ኤርትራ ንጸጥታ ኢትዮጵያ ኣብ ዘስግኣሉ ደረጃ ገጹ ይቀራረብ ኣሎ፡ ክሳብ ምባል ስግኣቶም ዘሰምዑ ኢትዮጵያውያን ምሁራትን ዓበይቲ ዓድን ኣብ መድረኽ ይቕልቀሉ ኣለዉ። ስለ’ዚ ባድመ ብርግጽ ዋንኣ መንዩ? ዝብል ሕቶ፣ እዋን ስለ ዝረስዓቶ፡ ሓዲሽ መዓልቲ ውዕሊካ ሓዲሽ ሓሳባት ሒዝካ’ዩ ገዛ ዝእቶ ንምባል’ዩ ጻዕረይ።
2.4) ምፍራስ መንደቕ በርሊን።
ጸሓፋይ ኣግኣዝያን ንዝብልዎም ሰባት ወይ ድማ ሓሳባት ንህዝቢ ትግራይ ረብሓ ከም ዘይብሎም ብታሪኻዊ ኣብነት ንኸርትዑ፡ ድሕሪ ምፍራስ መንደቕ በርሊን ዝተጋህደ ምትሕውዋስ ጀርመናውያን ድኻን ሃብታምን፡ ምሁሩርን ደንቆሮን፡ ምዕቡልን ድሑሩን ዘይምጥዕዓም ዘስዓቦ ቅልውላው፡ ዝፈልጦ ኣለኒ’ሞ ጽን ኢልኩም ስምዑኒ ክሳብ ምባል ይመጣጠሩ።
ብዘይ ምግናን ግን ምፍራስ መንደቕ በርሊን’ሲ ድሕሪ ካልኣይ ውግእ ዓለም ኣብ’ዛ ዓለምና ካብ ዝተፈጸሙ ጕዕዞ ታሪኽ ቀየስቲ ፍጻሜታት ምስ’ቶም ቀዳሞት ዝስራዕ ኣብነት’ዩ። ካብ ክሳርኡ ረብሕኡ ከም ዝበዝሕ ድማ ዋሕሰ እግብእ ዘድልዮ ኣይኮነን። ኣቶ ህዳሰ ዝብልዎ እንድዒ’ምበር ጀርመናውያን ካብ አውሮጳ ዝበዝሑን ዝሃብተሙን ኮይኖም ከም ዘለዉ ኩሉ ሰብ ዝሰማምዓሉ ሓቂ ኢዩ። ኣፈራርሳ እቲ መንደቕ ካብ ተላዕለ ግን፡ ኣዝዩ ዘደንቕ ህዝባዊ ተሳትፎ ስለዝነበሮ፡ ከምኡ ዝመስል መስተንክር ክድገመሉ ዝኽእል ዝምድና ህዝብታት እንተ’ሎ ሃሰስ ምባል ኣይተረፈን። ስለ ዝኾነ ድማ ነገር ኮረያኸ እንታይ ኮን ክመስል’ዩ ዝብል እዋናዊ ሻቕሎት ክሳብ ሕጂ ይቕጽል’ዩ ዘሎ። ኣብ’ዛ ኲርናዕ ታሪኽ እዚኣ እቲ ኣዝዩ ዝገርም፡ ኣብ ደቡብ ኮረያ ዝርከቡ ሽማግለታት ምስ ደቂ ሰሜን ኮረያ ዝራኸቡሉ ጽቡቕ መዓልቲ ክመጽእ’ዩ እናበሉ ብተስፋ እንክጽበዩ፡ ኣብ ደቡብ ኮረያ ዘለዉ መንእሰያት ግን ካብ ሰሜን ኮረያ ዝመጽኡ መንእሰያት እንተ ተሓዊሶሞም ዕድል ስራሕ ክውሕደና’ዩ ብምባል ኣብ መኣዶም ምእንቲ ከይቃጸጽዎም ክርሕቁሎም’ዮም ዝምነዩ ዝብል ሚዛን’ዩ ዝስማዕ።
ኣብ ኣፍሪቃ ከምኡ ዝመስል ዝምድና ህዝብታት ሃሰስ ምባል ዝፍቀድ እንተኾይኑ ድማ ህሉው ኩነታት ዝምድና ኤርትራን ኢትዮጵያን እቲ ዝደመቐ ኣብነት ኢዩ። ካብኡ ብምንቃል’ሞ፡ ምናልባት ካብ ተመኩሮ ጀርማናውያን ዝርከብ ኣብነት ሓቢርና ክንርኢ እንተ ተሰማሚዕና፡ ንምፍራስ እቲ መንደቕ ምቕያር ኣተሓሳስባ ከም ዝቐደሞ ዘረጋግጽ ትምህርቲ ኣለዎ። ከመይ’ሉ ዝብል ሕቶ እንተ ተላዒሉ፡ ምዕራብ ጀርመናውያን ዝተኸተልዎ መምርሒ፡ ካብ ምብራቕ ጀርመን ዶብ ሰጊሩ መሬት ምዕራብ ጀርመን ንዝረገጸ ጀረመናዊ መወሳወሻ ወረቐት ጥራይ ዘይኮነ፡ ዘድልዮ መነባበሪ’ውን ብቕጽበት ይፈቕዱሉ ስለ ዝነበሩ፡ ብጽቡቕ ግብሮም ንልቢ ጸላእቶም ከይተረፈ’ዮም ካብ ርሑቕ ተቖጻጺሮም፡ ነቲ ውዲት ስዒሮሞ።
ከም ድፍረት ኣይቆጸረለይ’ምበር፡ ንህሉው ኩነታትና ምስ ጀርመንን ኮረያን ብምንጽጻር ክርእዮ እንተ ፈቲነ፡ “ዕንፅልፅል”? ዝብል ቃል ኣቶ ህዳሰ ዝገልጻ እንተ ዘይኮይኑ ጀርመን ወይ ድማ ኮረያ ክትመስል ትኽእል’ያ ዘብል ምልክት ኣይተህብን’ያ ከም ርኢቶይ።
ብርግጽ ግን በዓል ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ ንዝሰብኩዎ ሓሳባት መጻኢ ዕድል፡ መንእሰያት ኢትዮጵያ ዝድገፍዎ ኣይመስለንን። እስኪ ነዚ ክብሎ ዝፍትን ዘለኹ ከተብርሃለይ እዛ ትስዕብ ኣብነት ክሕውሳ። ንመኣዲ ገለ ጎደል ዝግመታ ኤርትራውያንን ኢትዮጵያውያንን ኣዋልድ ኣብ ሓደ ዩኒቨርሲቲ ይራኸባ’ሞ፡ ብሓንሳብ ገዛ ተኻርየን ምሕዝነታዊ ናብራ ይጅምራ። ሓደ መዓልቲ ሓዲአን ዝተወልደትሉ ዕለት እንከኽብራ፡ ኣብ’ቲ ዩኒቨርሲቲ ንዝምህር ኤርትራዊ ፕሮፈሰር ይዕድመኦ። ንሱ ድማ ኣብ ገዝአን ከይዱ ምስአን – ብሩኽ መዓልቲ ልደትኪ ይግበረልኪ – ክብል ይሕወሰን’ሞ፡ በቲ ዝተዓዘቦ ኩነታት ተገሪሙ ‘ንሕና ዘይከኣልናዮ ደቅና ክኢሎሞ’ ክብል ትዕዝብቱ ኣካፊሉኒ።
ከምኡ’ውን ኣብ’ዚ ዝቕመጠሉ ከተማ ካልኣይ ደረጃ ትምህርቶም ዝወድኡ ተመሃሮ፡ እቶም ኣብ ዕላል ንመሳሰል ኣቦታት፡ ወይ’ውን ብሓፈሻኡ ተቓወምቲ ዝብሉና፡ ገለ ጀብሃ ገለ ሻዕብያ …. ዝነበሩ፡ ገለ ገለ ድማ ከም’ዚ ከማይ ኣይ ምስ’ቲ ኣይ ምስ’ዚ ተረፍ ተረፍ ምስጓግ፡ ነዞም ተመሃሮ ኣብቲ መመረቕታ መዓልቶም፡ ኣብ ሓደ ኣደራሽ ብሓባር ከነኽብረሎም እሂን ምሂን ክንበሃሃል እንከለና፡ ጓሉ ንሓደ ዓርክና፡ ናይ መማህርታ ስም ጸዊዓ እከለ ጓል ቤት ትምህርተይ (ኢትዮጵያዊት)፡ ምሳኹም ሓቢርና ክንገብር ነ’ቦኺ’ባ ሕተትዮ ኢላትኒ ብምባል ዘይተጸበናዮ ሓሳብ ተቕርበልና። ንሕና ድማ ጽቡቕ ሓሳብ’ዩ፡ ይኹን ሕራይ ንብል’ሞ፡ ኢትዮጵያውያንን ኤርትራውያንን ብዛዕባ’ቲ ጉዳይ ክንመያየጥ ብቖጸራ ንራኸብ። እቲ ኣገባብ ብሃንደበት ዝተበገሰ ስለዝነበረ፡ ምስ በዓል መን ከምዝእከቡ ከይፈለጡ፡ ተጸዊዖም ዝመጽኡ ይበዝሑ ኔሮም። በብሓደ ሰብ ክእከብ እንከሎ ግን ሓደ ኢትዮጵያዊ ንኻልእ ኢትዮጵያዊ ምስ ረኣየ ብድድ ኢሉ ገዲፉና ወጽአ። ሽዑ ኣነ ኣርክብ ኣቢለ ደሓን ዲኻ በልኩዎ። ንሱ ድማ ምስ በዓል እከለ (ኢትዮጵያዊ) ክንገብሮ እንተኾይኑ ዝሕሰብ ዘሎ’ሲ ኣይደልይን’የ በለኒ። ኣነ ድማ፡ ኣንታ ሓውና፡ ንሕና’ውን ነዚ ትብሎ ዘለኻ ዝመስል ሕማም ኣለና። ይኹን ደኣ’ምበር ኣብ’ዛ ኣኼባ’ዚኣ ከም ንራኸብ ዝገበሩና ደቅና እዮም። ኣነን ንስኻን ስለ ዝሓሰብናዮ ኣይኮነን። ስለ’ዚ ምእንቲ ደቅኻ ኣብ ልብኻ ዘሎ ዓቚርካ ምሳና ወድኣዮ። ኣይደልን’የ በሃላይ እንተኾንካ ግን ምሉቕ ኢልካ ኪደልና። በልኩዎ’ሞ፡ ሰንቢዱ ተመሊሱ ምሳና ተጸምበረ። እቲ ጉዳይ’ውን ብጽቡቕ ሓለፈ። ኣብ መወዳእታ ሓደ ካብ መንጎና፡ ንደቀይ ክሳብ ክንደይ ከም ዝበደልኩዎም ሕጂ ተረዲኡኒ፡ ክሳብ ምባል ነቲ ዝሓለፈ ውራይ ኣድንቖቱ ገለጸ። ስለ’ዚ ድማ ኢየ ምስ እዋን ዝተዓጻጸፍ ሓዲሽ ሓሳባት የድሊ’ሎ ክሳብ ምባል ዝጣራዕ ዘለኹ።
2.5) ዋ! ዋ! እታ ፈለማ ዝበልኩዋ’ኳ ዘይረሳዕኩዋ!
ኣብ ረፈረንደም’ኮ መሪጽኩም ኢኹም ክትብሉና’ውን ሓቅኹም ኢኹም፡ መሪጽና ኢና። ይኹን ደኣ’ምበር፡ ኣብታይ’ሲ ጸጊበን ካብ ዝዕንድራ፡ ዝዕንድራ ርእየን ዝዕንድራ ይበዝሓ፡ ከም ዝበሃል፡ እቶም ብቐለም ዘይኮነስ ብደም ዝተጻሕፈ ምሕዝነት ኣለና ዝብሉ ዝነበሩ ወያነን ሻዕብያን ሓቢሮም ከበሮ ክድክሩ ምስ ረአና ኢና ዝሳዕሳዕና’ምበር ካብ ኢትዮጵያን ኤርትራን ሓዲአን ምረጹ ዝብል ናይ ምርጫ ዓይነት ዘይተቐረበልና። ምናልባት ምስ’ቶም ዓበይቲ መራሕቲ ዝስራዕ እንተኾይኑ መሪሕነትኩም፡ ሕርሕራይ ጌርኩም ከም ዝቐሸሽኩሙና ረሲዕኩምዋ ዲኹም? ደሓር ከኣ ትሕዝትኡ ብዘየገድስ እዚ ሕጂ ዓሰርተ ግዜ ክንጀባረር ዝስማዕ ረፈንደም ዝብል ቃል ከመይ ኢሉ ከም ዝተኻየደ ቀለሙ’ኳ ዘይነቐጸ። ምናልባት መዘኻኸር ዘድሊ እንተ ኾይኑ ግን፡ ወዮ ቀደም ንሓሳባት ናይ እንግሊዝ ዓሚ ዝሞተ ምራኽ ፈኑ’ዩ ዝመስል እማመኻ ዝበለ፡ ውድብ ሕቡራት ሃገራት ናይ ዓለም፡ ዋ! ዋ! ካልኣይ ግዜስ ኣይጋገን’ባ! ንምባል ዝደለ ክሳብ ዝመስል፡ ፈለማ ንረፈረንደም ዝኸውን ደገፍ ብኤርትራ ምስ ተሓተተ፡ ደር! ደር! ሰዓቱ ኣይኮነን። ኣይትተሃወኹ ደኣ ከም ዝበለ’ዩ ዝንገር። ካብኡ ብምቕጻል ብኻልኣይቲ ደብዳቤ፡ በሉ ሕራይ ሓገዝኩም ይትረፈና። ረፈረንደምና ባዕልና ቀልጢፍና ከነፈጽሞ ስለ ዝተበገስና ግን ተዓዘብቲ ለኣኹልና፡ ዝብል ሕቶ ምስ ቀረበሉ’ውን እምቢ ኢዩ ዝደገመ።
2.6) ንሻዕብያ ዝተዋህበት ዓባይ ጉንዖ።
ዝርሳዕ መኣስ ኮይኑ ኣቶ ህዳሰ፡ ሕቡራት ሃገራት ዓለም ኣብ ናይ ኤርትራ ረፈንደም ተዓዘብቱ ክልእኽ ሕራይ ዝበለ’ኮ፡ ካብ’ቲ ንስኹም “ወያናይ ደሞክራስያዊ ስርዓት” ብዝብል መጸውዒ ስም ናብ ንባብ እተቕርብዎ ናይ ትማሊ መላፍንቲ ናይ ሎሚ መባእስቲ ሻዕብያ፡ ኣብ ናይ ኤርትራ ረፈንደም ኢድኩም እንተሓወስኩም ቅር ኣይብለናን’ዩ ዝብል ናይ ባዕሉ ምርጫ፡ ቡስጣ መሊኡ ምስ ለኣኸ ኢዩ። ስለ’ዚ እዛ ምርጫ እዚኣ ብዛዕባ ኤርትራ፡ ቅድሚ ድምጺ ህዝቢ ኤርትራ፡ ዝተመዝገበት ናይ ምርጫ ዓይነት ኢያ። ካብ ሱር መሰረታ ድማ ነቲ ካብ መበቆሉ ጸረ ህዝቢ ኢዩ ኔሩ ዝበልኩሞ ሻዕብያ ዝተዋህበት ጉንዖ ኢያ።
እወ፡ ከም’ቲ ዝበልኩሞ ሻዕብያ ካብ መበቆሉ ጸረ ህዝቢ ኢዩ ኔሩ ትብል ገላጺት ሚዛንኩም እሞ ሓዙለይ። ኣነ’ውን ሓቅኹም ኢኹም ዝብል ሚዛነይ ክምልኣኩም። ከመይ’ሲ ካብኡ ዝሓይሽ ትሕዝቶ ከም ዘይብሉ ተግባሩ’ዩ ምስክሩ። እቲ ዝገርም’ኮ፡ ነዚ ጸረ ህዝቢ’ዚ ምስ ሕቡራት መንግስታት ናይ ዓለም ተዋሲኡ፡ መደቡ ከፈጽም ዋሕስ ዝኾኖ ወያናይ ዴሞክራስይዊ ስርዓት ምዃኑ ኢዩ። ብተመሳሳሊ ኣበሃህላ ዋሕስን ምስክርነትን ናይ ኢትዮጵያ ብጽሑፍ ምስ ተቐበለ ኢዩ ውድብ ሃገራት ናይ ዓለም፡ ባርነትን ናጽነትን ንዝብል ናይ ምርጫ ሕቶ ብጎቦ ዓይኑ ክዕዘብ፡ ኣእዳዉ ኣጣሚሩ ኣእጋሩ ናብ ኣስመራ ዘእተወ። ካልእስ ይትረፍ እዛ ሕቶ ንመጻሕፍቲ ናይ ታሪኽ ምእንቲ ክትበቅዕ’ሲ ቁሩብ ኣመሓይሽዋ’ኳ ዘይበለ። ብዘይምግናን እምበኣርከስ እዛ ኩላትና ንፈልጣ ናይ ወያናይ ዴሞክራስያዊ ስርዓት ምርጫ ኣብ መዝገብ ምስ ሰፈረት’ዩ፡ ባርነትን ናጽነትን’ምበር ኢትዮጵያን ኤርትራን ዘይተወዳድር ናይ ረፈረንደም ወረቐት ናብ መድረኽ ዝቐረበት። ስለ’ዚ ኣብ ምርቃቕ ናይ’ታ ሕቶ’ቲኣ ካብ’ቶም ኤርትራውያን ኣብ ረፈረንደም’ኮ መሪጾም’ዮም እትብልዎም ሓፋሽ! ንላዕሊ ወያነን ሻዕብያን እዮም ክዝከሩ/ክምስገኑ/ክምረሩ ዝግባእ። ከመይ’ሲ ህዝቢ መጓሰ ምዃኑ ትስሕትዎ ኣይብልን ኣነ።
2.7) “ህዝብታት ኤርትራ ኣብ እዋን ረፈረንደም ምስ ኢትዮጵያ ጉርብትና እምበር ሓድነት ማለትስ ባርነት ኢያ ኢሎም ደምዲሞም”
ስለ’ዚ ክቡር ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ “ህዝብታት ኤርትራ ኣብ እዋን ረፈረንደም ምስ ኢትዮጵያ ጉርብትና እምበር ሓድነት ማለትስ ባርነት ኢያ ኢሎም ደምዲሞም” ንትብል ኣበሃህላኹም ደጊምኩም ከተንብቡለይ፡ ነዛ ጽሕፍትኹም ሒዘ ሰንበት ንግሆ ኣብ ደገ ሰላም ክትሳጉሙ እንከለኹም ኣብ መንገድኹም ጸኒሐ፡ እስኪ ኣብ’ዛ ኢደይ ጥቕዑ እንተዝብለኩም፡ ሰኣሊ ለነ ቅድስት! ከምኡኸ ኢለ ድየ ወደይ፡ ንሰብ’ባ ኣይትንገር በጃኻ ትብሉኒ’ዩ ዝመስለኒ። ከመይ’ሲ ኣብ ኣመሪካን አውሮጳን ምናልባት’ውን ኣብ ገለ ገለ ምዕቡላት ሃገራት እንድዒ’ምበር፡ ከም’ዚ ናትና ዝመስል ብብረት ኣብ ዝሓስብ ፖለቲካዊ መድርኽ፡ ፍልልይ ሓሳባት ተቓሊሶም ክዋደቑ ዕድል ኣይወሃቦምን’ዩ። ስለ ዝኾነ ድማ ብብረት ዝሓስብ ስርዓት ኣብ ስልጣን ኮይኑ ኣብ ዘዋድዶ ዓይነት ምርጫ ምስታፍ ከም መለክዒ ዝጽብጸብ እንተኾይኑ፡ ኣብ ረፈረደም ኤርትራ ጥራይ ዘይኮነ’ሲ ኣብ ምርጫታት “ወያናይ ደሞክራስያዊ ስርዓት’ውን” ምሳኹም ሪጋ ሒዝና ንውዕል ሰባት ከም ዝነበርና ዝረሳዕኩሞ ኣይመስለንን። ወይስ ብዛዕባ’ታ ተረሓሕቐና እትብልዋ ዓይነት ምርጫ ጥራይ ምትንታን’ዩ ምርጫኹም?
3.ብዓባያን ብኽብርታን ንዘለኣለም ትንበር።
ምግናን ዘይብሉ! ኣብ ደምበኹም ዝእከብ ዘሎ ቆልዓ ሰበይቲ፡ ናእሽቱ ምስ ዓበይቲ … ዓለም ምስ ፈለስቲ ብኽያትን ንብዓትን፡ ዘፍስሶ ዘሎ ሓሳባት ቀሊል ምስክር ከምዘይኮነ ትጠራጠሩ ኣይብልን ኣነ። እወ፡ ከም’ቲ ዝበልኩሞ ወያናይ ዴሞክራሲያዊ ስርዓት ምህላዉ ንኩለን ጎረባብቲ ሃገራት ዓብዪ ዕድል እንተኾይኑ፡ እዚ ተስፋናን መጻኢ ዕድልናን ከነማዕድወሉ እትዕድሙና ዘለኹም ስርዓት፡ ብመዳፍዕን ወተሃደራትን ዝረቅቕ ለውጢ ካብ ምሕላም ተበራቢሩ፡ ምስ ሓሳባት እዚ ኣብ ደምበኹም ዝእከብ ዘሎ ህዝቢ ክስጉም ጽቡቕ ፍቓዱ ኣብ ዘግሃደሉ መዓልቲ፡ ነቲ ንረብሓ ህዝቢ ትግራይ ዘስግእ’ዩ ብምባል ንኣንበብቲ ጽሑፍኩም ከተቕርብዎ ዝፈተንኩም “ውዲት??” ኣግኣዝያን ይኹን ሻዕብያን፣ ኣዕራብን ምሕዝነት፡ ውሕዥ መረብ ንሓላሉ ክጸራርጎ ኢዩ።
ብዓይንኹም ትርእይዎ ከም ዘለኹም፡ እዚ ስደተኛ ህዝቢ’ዚ መብዛሕትኡ ትግርኛ’ዩ ዝዛረብ። ብባህሊ ይኹን ብቛንቋ ሕቡእ ምስጢር የብሉን። ደወል እንተ ተደዊሉ ምስ ህዝቡ ምስ ህዝቢ ዓድታት እቲ ከባቢ ተኣኪቡ ካብ ብትግርኛ ብዝያዳ – ብግእዝ – እዝግዮ ዝብል እንዳእሉ። ስለ’ዚ ከም’ዚ ዝመስል ተመሳሳልነት ዘለዎ ህዝቢ፡ ብስጋን ብመንፈስን ካብ ዝገርፎ ስርዓት ኣምሊጡ፡ ሰኪሑን ባህሪሩን፡ ሩባ ጥራይ ዘይኮነስ ፈንጅን ቦምብን ተሳጊሩ፡ ተለዊጡን ለውጢ ደልዩን ኣብ’ቲ ይብጽሓኒ ኢዩ ዝብሎ ህዝብን ባህልን እንተመጽአስ ስደተኛ ተባሂሉ ኣብ ካምፕ ምእካቡ፡ እንታይ ዓይነት ለውጢ ንምምጻእ ኢዩ ትጽቢት ዝግበረሉ? ካብኡ ዝሓይሽ ኣማራጺ ተሳኢኒ ድዩ?
ከም ርኢቶይን ትጽቢተይን ነዚ ከም’ዚ ዝመስል ህዝቢ ሓሳባት ምእንጋድ ኣብ ሰላምን ምዕባለን’ምበር ኣብ ስግኣትን ምጥርጣርን ኣይወስድን’ዩ። ህዝብታት ኣቀራሪቡ ጎደና ለውጥን ዕርቅን ዝጸርግ ንሱ ኢዩ። ልዕሊ ኹሉ ድማ ኣብ’ቲ ብግእዝ ዝዝረበሉ መድረኽ ምስ ተኣከቡ “ሕድግ ለነ ኣበሳነ ከመ ንሕነኒ ንህድግ ለዘኣበሰ ለነ” ዝብል ጸሎት ብሓባር ስለ ዝደግሙ፡ መልእኽቶም ከመሓላልፉ ንዝደልዩ መራሕቲ ጽቡቕ ኣጋጣሚ’ዩ ዝፈጥረሎም።
ካልእ ንምባል ዘይኮነ’ሲ፡ ትኳቦ ሕቡራት ሃገራት ክቕለቡ ኣብ መዓቑቦ ስደተኛታት ተሓጺሮም ተስፋ ካብ ዝቖርጹ’ሲ፡ ሰሪሖም ምእንቲ ክነብሩ ምስ ህዝቢ ኢትዮጵያ ተመሳሲሎም ምእንቲ ክነብሩ፡ ክሳብ ጎንደርን ሸዋን …. ወለጋን ከፋን … ኣሩሲን ሓረርን … እንተ ተፈቕደሎም ኣብ ልዕሊ ልኡላውነት ኢትዮጵያ ይኹን ኣብ ልዕሊ ረብሓ ኢትዮጵያውያን ክሳራ ዝህልዎ ኣይመስለንን። ምናልባት ብዘይካ ትግራይ ካልኦት ክልላት፡ ስደተኛታት ኤርትራ ኣይንቕበልን ኢና ስለ ዝበላ’ዩ ዝበሃል’ውን ኣይመስለንን። ብሓጺሩ ኤርትራዊ ስደተኛ ኣብ ካምፕ ምዕቋብ’ሲ ኣብ ሱዳን ንልዕሊ ፍርቂ ዘመን ተኻይዱ፡ ሕጂ ድማ ኣብ ከንያ ኡጋንዳ ደበብ ሱዳን …. ክሳብ ኣንጎላን ደቡብ ኣፍሪቃን ተባጺሑ’ሎ። እቲ ዝገርም ካብ’ዘን ሃገራት እዚኣተን ኣብ ገለ ገሊአን ንዝዓለቡ ኤርትራውያን ዝፍቀደሎም ዓይነት ናብራ ምስ’ቶም ዜጋታት ዝምጥን’ኳ እንተኾነ፡ ባህልን ህዝብን ካብ ምብራስ ግን ኣይከላኸልን’ዩ።
ሓቂ’ሞ ንዛረብ ኣቶ ህዳሰ፡ ባድመ መን’ያ ዝብል ሕቶ መኣስ ኮይኑ መልሲ ስኢኑ ዘሎ። ኲናት ባድመ ተወሊዑ ምዕራፍ ሓደ … ክልተ ክብል እነክሎ’ሲ USAID ኣብ’ቲ እዋን’ቲ ኣብ ኢትዮጵያ ንዝተኸስተ ድርቂ ዝኸውን እኽሊ ረድኤት ብዓሰብ ንምሕላፍ ኣምሲሉ ኩነታት ኣብ ሰላም ገጹ ዘድህበሉ ምኽንያት ክፈጥር ፈቲኑ ኔሩ። ፈተንኡ ድማ ልኡኹ ንኣስመራ ሰዲዱ ከም ዝጀመሮ ትርስዕዎ ኣይብልን ኣነ። እቲ ሽዑ ዝተንጸባረቐ ፍልልይ ሕጂ ንምዝካሩ ዝኣክል፡ ካብ ኣስመራ ዝተሰምዐ መልሲ፡ “ዘወር ኣሉ እንጂ ኣልሸሹም” ዝብል ምስላ ኣምሓርኛ ዘዘኻኽር’ዩ። በቲ ሽዑ ዝነበረ ኣበሃህላ ንምዝካሩ ዝኣክል ግን፡ “ህዝቢ ኢትዮጵያ ብጥሜት ክመውት ስለ ዘይንደሊ እቲ እኽሊ ረድኤት ብዓሰብ እንተ ሓለፈ ኣይንቃወምን ኢና” ዝመስል ቀለም ዝተቐብአ ኮይኑ፡ “ምስናፍ’ኳ ኣይተሰንፍናን፡ ኣላሽ ግን ንብል ኣለና” ዝመስል’ዩ ኔሩ።
3.2) ኣብ ጉራዕ የራኽበና!
“ትናንት ዛሬ ኣይደለም” ዝብል ዘረባ ወያነ’ሞ ዘክሩለይ ክቡር ኣቶ ህዳሰ፡ ሎሚ’ሲ ታንክታት፡ ነፈርቲ ኲናት፡ ከምኡ’ውን መራኽብ ውግእ ደቂ ስግር ቀይሕ ባሕሪ፡ ኣብ ወደባት ኤርትራ ሰፊረን ኣለዋ ክበሃል እንከሎ፡ ኣብ ኢትዮጵያ ዘንጸላሉ ዝመስል ዘሎ ደመና ጣቋ የብሉን። ከመይ’ሲ ድሕሪ ወራራት ቱርኪን ጥልያንን… ፍሉይ ባህልን ብሉጽ ዕጥቅን ዘለዎም ደቂ ስግር ቀይሕ ባሕሪ ኣብ ወደባት ኤርትራ ብወግዒ ዘሳፍሑ ዘለዉ፡ ሕጂ እዮም፡ ዝብል ወረ እንተ ተነግረ። መንገዲ ቐደምና ይግበረልና ጥራይ’ምበር፡ ኣብ ጉራዕ የራኽበና ዝብል ዝና ሰብ ቀደም፡ ወይ ድማ ጉዳይ የመን ምስ ሃድአ ከም ዝወጽኡ ኣረጋጊጾሙልና እዮም ዝብል መጣጥሒ ስልጣን ዘመኽንየሉ ኣይመስለንን። ስለ’ዚ ከም’ዚ ዝመስል ክስተት ኣብ ዓድን ዓውድን እናተጋህደ እንከሎ፡ ቀሚሽ ኣደይ ሓንኲሉኒ ብዝመስል ምኽንያት ምስ ተባህለ ናይ ኣግኣዝያን ምቁርቛስ፡ “ኣህያውን ፈርቶ ዳውላውን” ዝብል ምስላ ዘዘኻኽር’ዩ፡ እንተ በልኩ፡ ክላ ሱቕ በል! ንስኻስ ምስ ኣምሓርኛ ዝነበረካ ፍቕሪ’ባ ኣይወዳእካን ትብሉኒ ኣይመስለንን።
ረሲዕኩሞ ዲኹም? መስቀል ሒዞም ዝመጽኡ ኣባ ማስያስ’ኳ (ፓድረ ጁዘፐ) ካብ ዓበይቲ ዓዲ ደንካልያ ንእሽቶ መሬት ገዚኦም ዘናኸሱዋ ቁልዒ ዓድን ዓውድን ዘቃጸለት። ሕጂ ድማ ግዜን ዓቕምን ኣለኩም’ሞ፡ ምስ እዋን ተመሳሰሉ። ብሽፍትነት ሻዕባያ ወይ ድማ ብትምክሕትነት ኣምሓራ ምውርዛይ ንርእስኻ ምትዕሽሻው’ዩ (complacency) ዝመስል። ካልእስ ይትረፍ ፕረሲደንት ኢሳያስ’ኳ ኣብ ደብሪ እንዳ መዓለ’ቦኦም ዝኣትዉሉ ዕድመ ይቀራረብ ስለ ዘሎ፡ ጋዶ ካብ ምባል ብማዕዶ (distant managers) ኣብ ውሽጡ ኣቲና መሰልና ምሕላው ነግህዶ ምባል፡ ምልክት ዓወት’ምበር ምልክት ስዕረት ኣይመስለንን ንኣይ። ብሓጺሩ’ሲ፣ ብዓሰብ ክትሓልፉ ምስ እዋን እንተ ተዓጻጺፍኩም፡ ኣብኡ ሱር ምስ ዝሰድድ ዘሎ ለውጢ ብምውሳእኩም ንኢትዮጵያ ኢኹም ዘኽበርኩም።…. ብዓባያን ብኽብርታን ንዘለኣለም ትንበር። ምናልባት ኣብ ኣስመራ ኤምባሲ እንተኸፈትኩም ድማ ድርብ ስረ’ዩ ዘዕጥቐኩም።
3.3) “ብዛዕባ ውህደት ደቅና ይሕሰቡሉ።”
ክቡር ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ፡ እቲ ኹሉ ብዛዕባ ሓሳባት ኣግኣዝያን ከተማርሩ ውዒልኩም’ሲ ኣብ መወዳእታ “ብዛዕባ ውህደት ደቅና ይሕሰቡሉ” ዶበልኩም? እዚኣ ደኣ፡ ሓደ-ሓደ ዝባኑ ዝቐልዐ ኣሰዃኹዓ ቃላት ግልፍ ግልፍ ኣቢልካስ ምስ ትሕዝቶ እቲ – ውዲት ኣግኣዝያን – እትብልዎ ሓሳባት ተቀራርበኩም’ያ ትመስል። ካብ በልኩም ግን፡ “ብዛዕባ ውህደት ደቅና ይሕሰቡሉ” ክሳብ ምባል ዘብጽሓኩም ሓሳባት’ሲ እንታይ ኢዩ?
ዝኾነ ኾይኑ ብዛዕባ ውህደት ምብህሃል ዝፍቀድ እንተኾይኑ፡ ንሓሳባትኩም ምስ’ቲ ሓሳባት – ውዲት እቲ ኣግኣዝያን – እትብልዎ እተመሳስሎ ካልኣይቲ ነጥቢ ክውስኸልኩም፡ “እነሆ ኣብቲ ስልጣነን ምዕባለን ቀዳማይ ቦታና ንምምላስ ኣብ ስሉጥ ጉዕዞ ንርከብ።” ዝብል ጽሑፍ ይንበብ ኣብ ወረቐትኩም። ክቡር ኣቶ ህዳሰ፡ ምዕባለ ኣብ ታሪኽ ብድሕሪት ድዩ ብቕድሚት ዝርከብ ዝብል ክርክር ኣይኮነን ዘዛርበኒ ዘሎ። እቲ ናሓሳባት ኣግኣዝያን’ውን ኣብቲ ቀደም ዝነበረ ታሪኽ’ዩ ዘሎ’ሞ፡ ከም ኣበሃህላኹም ኣብ ቀደሙ ገጹ እንተኾይኑ ጒዕዞ ምዕባለና’ሲ፡ ኣግኣዝያን ዝብል ሓሳባት’ውን፡ ንእግረ መንገድና ከጋጥመና ይኽእል’ዩ’ሞ፡ ብእዋኑ ኣንፈት ጉዕዞና ኣብ ምምራጽ ስረ ዘዕጥቐና ሓዲሽ ሓሳባት የድሊ’ሎ ክብል’የ ዝፍትን ዘለኹ። ዝኾነ ኾይኑ ግን ምዕባለና ብድሕሬና ዘይኮነስ ብቕድሜና ኢዩ ዘሎ። … ዘይረአናዮ ይፍጠረልና’ኳ ዝበሃል። ወይስ ካብ ዘይትፈልጦ መልኣኽስ እትፈልጦ ሸይጣን ዝመስል ምርጫ’ዩ ወቓሕ ዝብለኩም።
ክቡር ኣቶ ህዳሰ፡ በብቑሩብ እንዳ በርሀ ይመጽእ ከም ዘሎ፡ ህርፋን ስልጣንኖም ምእንቲ ከርውዩ፡ መራሕትናን መማህራናን፡ ንሕናን ንሳቶምን ክሳብ ንብል …. ፈላልዮም …. ኣሜን ምሰ’በሉና፡ በለስና በሊዖም ዓፍትዮም፡ ጮማ ሸዋ መዥሪጦም ከሲዖም፡ ዝብል ኩላሶ መናብርትኻ ዝፈቅድ ኣረኣእያ ምንቅስቓስ እዛ ዕዳጋ ዓለም ንዕድመይን ንዕድመኹምን እንታይዶ ገዲፉሉ’ዩ። ኣሕሪርዎ’ኮ ኢዩ። ሕጂ ድማ፡ በ’ገላልጻ ሓደ ሓውና፡ ብልዒ ኣይተብዝሕ ከይትሓምም ዝበሃለሉ ክፋል ዓለምና ከም ዘሎ ስደትና እናመስከረ፡ ጠስምናን መዓርናን ከነስተማቕር ግደፉና ወሲኽኩሙሉ።
ንሱ ከይኣክል ድማ ብዛዕባ ውህደት ደቅና ይሕሰቡሉ ብምባል ሕመቕይን ሕመቕኩምን ዝመልኦ ታሪኻዊ ለቖታ ኣብ ዝባን ደቅና ንጽዓኖ ክሳብ ምባል ተመጣጢርኩም። ክቡር ኣቶ ህዳሰ ደቅኹም እንድዒ’ምበር ደቀይ’ሲ ኢትዮጵያ ንምባል ነታ ‘ጵ’ ‘ፕ’ ክሳብ ምባል’ዮም ኣብ ስደት ባህሊ ዝጥሕሉ ዘለዉ። እዚ ለውጢ’ዚ ሕመቐይን ክሳራይን ቕን ጥራይ ዘይኮነ’ሲ መግለጺ ሕመቕኩምን ክሳራኹምን’ውን ኢዩ። ስለ’ዚ ኣብ ኤርትራ ዝቕጽል ዘሎ ህዝባዊ ባህልን ዕንወት ንምህዳእ ዓቕምን ግዜን ምስ ኢትዮጵያ፡ ብፍላይ ድማ ምስ ወያነ’ሎ እንተ በልኩ ቅር ዝብለኩም ኣይመስለንን።
ምናልባት፡ ብዛዕባ ረብሓ ህዝቢ ትግራይ ዘስግእ ኩነታት ዝረኣየኩም እንተ ኾይኑ ግን፡ ኣብ ዓዲ እንግሊዝ ወይ ድማ ኣብ ኣስራኤል … ተዓቚቦም፡ ተረፍ ናፍቖቶም፡ ኣግኣዝያን ዝብል ሓሳባት ካብ ናመጻሕፍቲ ታሪኽ ከንብቡ ዝፍትኑ ዘለዉ ሰባት ዝተዛረብዎ ዘረባ ምኽንያት ክኸውን ኣይክእልን’ዩ። ንሕና ክንነብረሉ ዘይከኣልና፡ ወያነን ሻዕብያን ብሜላ ክጥቀሙሉ ዘይከኣሉ ዓሰብን ባጽዕን’ሲ ጽባሕ እንድዒ’ምበር ሕጂ’ሲ ንወተሃደራት ጎረባብቲ ሃገራት የስተናግድ ኣሎ፡ ይበሃል ኣሎ። ምናልባት ኣዕራብ ከይብለኩም “ንሳቶም ደኣ ጸላእቲ ትምክሕተኛ ኣምሓራ እንዳኣሎም” ከይትብሉኒ ስለ ዝተጠራጠርኩ ኢየ ጎረባብቲ ሃገራት ክብል ዝመረጽኩ።
3.4) “ህዝቢ ኤርትራ ዝሕሾ ስለዝመረፀ፡ ንሕና ምርጭኡ ክነኽብረሉ ኢዩ ዝደሊ፡”
ዝመስል መማቕርቲ ኣለዎ ትንታነ ኣቶ ህዳሰ። ስለ’ዚ ድማ ኢየ ደሓንዶ’ለኹም ዘይኮነ’ሲ ኤርትራውያን ጽቡቕ ኣለኹም ምባል ዝቐልሎም’ዮም ዝመስሉ ክሳብ ምባል ዝደፈርኩ። ኣዝዩ ዘሕዝን’ዩ። ክሳብ ክንድ’ዚ ዲና ብቛንቋን በ’ተረጓጉማ ታሪኽን ተረሓሒቕና? ኣቶ ህዳሰ ክህበኩምዶ ወረ። ኣነ’ሲ ኣብ ኢትዮጵያ እነብር ኔረ። ሽሕ’ኳ ምርጫይ ኣብ ኢትዮጵያ ክነብር እንተ ነበረ፡ ከም ዓለመይ መሰለይ ተገፊፈ ተባሪረ። እቲ ብድሕሪኡ ዘጋጠመኒ ኩነታት ድማ፡ ምናልባት ዕድመ እንተ ሂቡና ፈጣሪ፡ ጽቡቕ ኣለኹም ገዲፍኩም ደሓንዶ’ለኹም ምባል ምስ ጀመርኩም ከውግዓኩም ተስፋ ክገብር’የ። ንግዜኡ ኣብ ስደት ኮይነ፡ ብሓሳበይ ስቕል ኣውርድ ከብሎ እንከለኹ ንትንታነኹም፡ ሽዑ’ውን ትኣምኑኒ ኣይመስለንን። ናይ ምርጫ ነገር ካብ ተላዕለ ግን፡ ኣብ ካልኦት ሃገራት ከም ዝተገብረ – ወረ – ሰሚዕና፡ ትምህርቲ ምእንቲ ክኾነና፡ ብዛዕብኡ እናዕለልና፡ ናብ ምርጫ ገጽና ክሳብ ንስጉም ብዛዕባ ዝብላዕ ዛዕባ እንተ ተመያየጥና ይሕሸና። ብርግጽ ግን ህዝቢ ኤርትራ እንታይ ከም ዝደሊ ክምህለል እንከሎ፡ ጽን ኢሉ ዝሰምዖ ኣላዪ’ምበር፡ እንታይ ከም ዝደሊ ዝፈልጠሉ ጠንቋሊ ሃሰስ ዝብል ዘሎ ኣይመስለንን።
3.5) ትምክሕቲ።
እዛ ሚዛን ኣበሃህላ’ዚኣ ምስ ፖለቲካዊ መልክዕ ሻዕብያን ኣምሓራን (ሸዋ) ክትዝከር እንከላ ኣዝያ ትደምቕ ትኹን’ምበር ንብዙሓት ትትንክፍ’ያ። “.. ዘመኑን የመረመሩ ወይንም በዘመኑ የኖሩ ባለሙያዎች እንደሚነግሩን በቆዳቸው ቀለም የሚታበዩ፡ በጥንታዊ ታሪካቸው የሚኮሩ፡ በጸረ ቅኝ ገዢ ትግላቸው የሚመኩ ኢትዮጵያውያን ለኣፍሪካ ይባል ለጥቅሉ ጥቁር ህዝብ ባላቸው “ኣጉል ግምት” ይታወቃሉ። ራሳቸውን እንደ ኣፍሪካዊ ለመቁጠር ይቸገራሉ። ንጽጽራቸውም ሰርክ ከኣመሪካና ከኣውሮፓ ጋር ነው። (ግሪንፊልድ፡ 319፣ ባሕሩ 2010፡ 13) [5, 57] ስለ’ዚ’ሲ፡ ዝመልኽ ከም ድላዩ ይጭርሕ ክበሃል እንተዘይኮይኑ ዝድለ ዘሎ፡ ብዛዕባ ትምክሕቲ ኣይንሕሾ ኣይንሓምቆ’ዩ ታሪኽ ዝብል ዘሎ። ብርግጽ ግን ብሰሜን ትምክሕቲ ሻዕብያ ብደቡብ ድማ ትምክሕቲ መሳፍንቲ ኣምሓራ ዝዘርእዎ ጉርዲ-ምርዲ ምህላዉ ዘየካትዕ እንተኾይኑ፡ ኣብ መንጎ-መንጎ ንኡድ Tbeb ምብህሃል ኣሎ ክበሃል እንተኾይኑ ዝድለ ዘሎ፡ ሃየ’ባ ንለውጥን ዕርቅን ንጠቐመሉ፡ ምባል ማለት ዘይዓውድኻ ምቁማት ዘስምዕ ኣይመስለንን።
3.6) ጸላኢ።
ኣቶ ህዳሰ ኢትዮጵያ፡ ሻዕባያ’ሲ ንመንግስትን ንህዝቢ ኣምሓራን ብዘይፍልልይ “ጸላኢ” ከም ዝብሎም ይዝክሩ። ሓቂ ድማ ኢዩ። ይኹን ደኣ’ምበር እዚ ኣበሃህላ’ዚ ምስ ሻዕብያ ጥራይ ዝሕጸር ኣይኮነን። ወያነ’ውን ክሳብ ሕጂ ካብኡ ዝሓይሽ ኣበሃህላ ኣየማዕበሉን። ካብ ተላዕለ ግን፡ ነዚ ኣበሃህላ’ዚ መበቆሉ፡ ሃጸይ ዮውሃንስ ምስ ሞቱ፡ ሃጸይ ምንሊክ ስልጣንን ዝናን ካብ ኣኽሱም ንሸዋ ምስ ኣግዓዝወን፡ ኣብ ትግራይ፡ ኣንጻር ጸብለልትነት ኣምሓራ ዝሕንሕን ሓሳባት ጥጡሕ ባይታ ከም ዝተነጽፈሉ ብየማንን ብጸጋምን’ዩ ዝንገር። ካልእስ ይጽናሕ፡ ርሑቕ ከይተኸደ፡ ኣብ ኢትዮጵያ ዝተጻሕፉ እዋናውያን መጻሕፍቲ ትግርኛ ነዚ ዝምባለ’ዚ ብንጹር’ዮም ዘንጸባርቕዎ። ኣብነት ንምጥቃስ፡-
-
የትግራይ ህዝብና የትምክሕተኞች ሴራ – 1998
-
እምቢታ ኣንፃር ወረርቲ – 2005
-
ቀዳማይ ወያነ – 2005
ዝጽብጽብዎ ኣበሃህላ እኹል ትሩፍ ኢዩ። እዚ ጸላኢ ክብል ድቃስ ስኢኑ ድቃስ ዝኸልእ ፖለቲካዊ ቂምታ፡ ብዛዕባ ኣነቓቕልኡን ጥልቀቱን ንተመራመርቲ ታሪኽ ዝግደፍ ይኹን ደኣ’ምበር፡ ኣብ መንጎ መሳፍንቲ ተዛረብቲ ኣምሓራኛን ተዛረብቲ መሳፍንቲ ትግሪኛን ንመዋእል ሱር ዝሰደደ ኣነዶ ንስኻ ንመልኽ ህልኽ ከም ዝነበረን ዘሎን ዘካትዕ የብሉን። እዚ ህልኽ’ዚ ኣብ ህዝቢ ክወርድ እንከሎ ግን፡ ብዛዕባ ፍልልይ ኣረኣእያ መጻኢ ዕድል ኢትዮጵያ ዝምህር ሜላ መጣጥሕ ስልጣን ይጉልበብ’ዩ። ምቅዋምን ኲናትን ድማ የስዕብ።
ዝኾነ ኾይኑ ብፍላይ ሃጸይ ምንሊክ፡ ስልጣንን ዝናን ካብ ትግራይ ሸዋ ብምግዓዞም ጥራይ ዘይኮነ፡ መረብ ምላሽ ንጥልያን ሂቦም፡ ንህዝብታት ተዛረብቲ ትግርኛ ኣብ ክልተ ዝመቕሎም ባህላዊ ምርሕሓቕ ባህሊ ሱር ዝሰደደሉ፣ ነቓዕ ብምፍጣሮም ይጥቀሱ’ሞ፡ ድሕሪ ዓወት ዓድዋ፡ ንዓወቶም መሰረት ብምግባር ክሳብ ኣስመራ ዘይምቕጻሎም፡ ከም ጓና ጥራይ ዘይኮነስ ከም ጸላኢ ተቖጺሮም ብጽኑዕ ይምረሩን ይውቀሱን። ካብ’ዚ መረረ’ዚ ብምብጋስ ብዝመስል ኣረኣእያ ምንቅስቓስ እዛ ዕዳጋ ዓለም ድማ ኣብ መንጎ’ቲ ጥልያንን ፖለቲከኛታት እንዳ ሃጸይ ምንሊክ ዝገማምዕዎ፡ ትግርኛ ዝዛረብ ህዝቢ፡ ለውጥን ዕርቅን ኣስፊንካ ንምቅርራቡ በብዓየነቱ ጻዕርታት ከም ዝተፈተነ’ዩ ዝንገር። ካብ’ዞም ጻዕርታት እዚኣቶም፡ ክንዲ ምቅርራብን ምርሕሓቕን ብሻዕብያን ወያነን ዝኣክል ድሙቕ ስምብራት ኣብ ታሪኽ ዝገደፈ ጻዕሪ ግን ዛጊት ኣይተመዝገበን። ሕጂ’ውን ኣግኣዝያን ዝብሉ ሓሳባት ብልጭ ብልጭ እንተበሉ ንኣይ ኣይገርመንን። ከመይ’ሲ ሽሕ’ኳ መልክዑ እንተ ቐየረ፡ እቲ ጸገም ሕጂ’ውን እዋናዊ ኣድህቦ ይደሊ ከም ዘሎ ዝእምት ኣበሃህላ ስለ ዝመስል።
ከምኡ’ውን ትግራይ ትግሪኚ ዝብል ኣረኣእያ ምንቅስቓስ እዛ ዕዳጋ ዓለም፡ ኣብ ትግራይ ብወግዒ ምንቅስቓስ ክጥዕሞ ስለ ዘይከኣለ …. ክሳብ ምፍራስ ፈደረሽን ኣብ ኤርትራ’ዩ ምስ’ቲ ኣብኡ ዝነበረ ኩነታት ብጋህዲ ክዋሰብ ተፈቲኑ ኔሩ። ብሸነኽ ኤርትራ ኣብ ታሪኽ ኣብዛ ምንቅስቓስ – ትግራይ ትግሪኚ – ብድምቀት ዝዝከሩ ወደ’ስመራ ድማ ኣቶ ወልደኣብ ወልደማርያም እዮም። ኣቶ ወልደኣብ ምስ ቀዳማይ መራሕ መንግስቲ ኤርትራ ተድላ ባይሩ ክሳብ መበቆል ዝትንክፍ ህልኽ ኣስፊሎም ምስላጥ ምስ ኣበዮም፡ ምስ’ቶም ብተድላ ተሳዒሮም ካብ ስራሕ መንግስቲ ዝተኸልከሉ ኣብርሃ ተሰማ ተላፈኑ’ሞ፡ ልፍንቶም- ትግራይ ትግሪኚ – ንዝብል ሓሳባት ምስ ኣከለ ጉዛይ ዝተኣሳሰር መልክዕ ኣትሓዞ። ኣብ’ዚ ጻዕሪ’ዚ እቲ ኣዝዩ ዝገርም፡ልፍንቲ ወልደኣብን ኣብርሃ ተሰማን፡ ኣብ መስርሕ ምግስጋስ መንግስቲ ኤርትራ ዝገደደ ሕልኽላኽን ምምቕቓልን ክፈጥር’ምበር ሓዲሽ ሓሳባት ምሂሩ ከድምዕ ኣይከኣለን። ካብኡ ኣቶ ወልደኣብ፡ ኣንጻር ጸብለልትነት ኣምሓራ ዝነበሮም ህልኽ ንምቕጻል፡ ክሳብ ካይሮ ተሳፊሮም፡ ካብ ኣምሓራ ንምርሓቕ’ሲ፡ ምስ’ቲ ካብ ክርስትና ምርሓቕ ቀዳማይ ዕላማ ዝነበሮ ኣረኣእያ መጻኢ ዕድል ኤርትራ ዝላፈን ሓሳባት ኣብ ምንጻፍ ተዋፊሮም።
ስለ’ዚ እቲ ነ’ምሓራ ከም ጸላኢ ዝሰርዕ ሓሳባታዊ ታሪኽ ካብ ኣብ ኤርትራ ኣብ ትግራይ ብዝያዳ ይደምቕ። ሕጂ’ውን ነቲ ከምኡ ዝመስል ኣብ ኤርትራ ዝገዝእ ዘሎ ሓሳባት፡ ዋናታቱ፡ ብኢትዮጵያውነትን ብኣኽሱማዊ ስልጣነን ዝምክሑ ኣቶ ወልደኣብ ወልደማርያም፡ ከምኡ’ውን ኣቦሓጎታቶም ንራእሲ ኣሉላ ወተሃደራት ኮይኖም መረብ ዝተሳገሩ ደቂ ፖለቲከኛታት እንዳ ሃጸይ ዮውሃንስ፡ ከም በዓል ፕረሲደንት ኢሳያስ ኣፈወርቅን የማነ ጃማይካን …. ዝመስሉ፡ ደቀ’ስመራ ኢና ብምባል ዝምክሑ “ከዋኽብቲ” እዮም ዋናታቱ።
እወ፡ እቲ ዝገርም እቲ ፍልልይ ብድሕሪ ናጽነት ኤርትራ’ውን ኣብ ኢትዮጵያ ምቕጻሉ ኢዩ። ብሕዳር 2016 ንኣዲስ ኣበባ ከይደ ኔረ’ሲ… ምስ ሓደ መማህርተይ (ካብ ትግራይ) ኣማስያና ንፕያሳ ኬድና፡ ራያ ቢራ ዘይሕዙ ባራት ኣጋጢሞሙና። ………… ኣቶ ህዳሰ ግን “ንህዝቢ ትግራይ ካብ ሓዉ ዝኾነ 90 ሚልዮን ህዝቢ ኢትዮጵያ ነፂሎም ተቓሊሱ ዘረጋገጾ ዓዎታቱ ብእግሩ ክረግጾም ይሰብኩዎ ኣለዉ።” ክሳብ ምባል፡ ኣግኣዝያን ንዝብል መንቀሊ ሓሳባት የማርርዎ። ከም ርኢቶይ ሕውነት ህዝብታት ኢትዮጵያ ዘማትእ ኣይኮነን። ከምኡ’ውን ኣብ ምህንዳስ መነባብሮ ጥበብ መንግስታት ዝምስገኑሉን ዝንቀፉሉን ምምሕዳር ኣመዝጊቦም ክሓልፉ ባህርያዊ ኢዩ። ስለ ዝኾነ ኣብ እዋን ዴሞክራስያዊ ወያናይ ስርዓት፡ ካበ’ተኣላልያ ዝምድና ትግርኛ ተዛረብቲ ክልቲኡ ሸነኽ ሩባ መረብ ኣትሒዝካ ክሳብ ዝምድና ፖለቲካ ኣምሓርኛን ትግርኛን ዝምዝገብ ዘሎ ኣተኣላልያ ክውደስ ጥራይ ዘይኮነ ክህደስ ዝግብኦም ብዙሕ ኣለዎ። ኩሉ ሰብ ከም ዘይስሕቶ፡ ኣምሓርኛን ትግርኛን ደቂ ግእዝ እዮም። ብዘይ ምግናን ድማ ክልቲኦም ስምምዕ፡ ውግእ፡ ውድድር፡ ህልኽ፡ ኣነዶ ንስኻ ንመልኽ … ኣብ ምኹስኳስ ኢትዮጵያን ኢትዮጵያውነትን ዘበርከቶ ግደ መወዳድርቲ የብሉን።
ብንጽጽር እንክረአ ብፍላይ ኣብ’ዛ እዋን ዝረአ ዘሎ ምግምማት ኣምሓርኛን ትግርኛን ኣብ ዕዳጋ ቢራ ከየተረፈ እናተንጸባረቐ፡ “ንህዝቢ ትግራይ ካብ 90 ሚልዮን ህዝቢ ኢትዮጵያ ክንጽሎ..” ዝፍትን ውዲት ኣግኣዝያን ወይ ድማ ሻዕብያ ይረኣየኒ’ሎ ክበሃል እንተ ኾይኑ ዝፍተን ዘሎ፡ ካብ ሓቂ ክትሕብኡ ብምፍታንኩም፡ ካብ ህዳሰ ኣብ ውዳሰ እንተ ተቐየረ ምስ ብርዒ ስምኩም፡ ክሰማማዕ ይኽእል’ዩ ምስ ትሕዝቶ ጽሑፍኩም።
መደምደምታ።
ኣብ መወዳእታ ከይተንከፍኩዋ ክሓልፍ ዘይደሊ ጒዳ ይሃይማኖት ኢያ። ደቂ ሰባት ዝበሉ ይበሉ፡ ክርስትናን እስልምናን ካብ ቀደም ካብ ጥንቲ መናብርትን መወዳድርትን ከም ዝኾኑ ዘማትእ ኣይመስለንን። ክልቲኦም መንገዲ ጽድቂ እዚ ኢዩ ክብሉ፡ ኣዝዩ ብዙሕ ምርጻም ሓሳባትን ብረታዊን ኣሕሊፎም፡ ገና’ውን ነንሰዓብቶም ኣእሚኖም ኣብ ሙሉእ ዓለም ብዝጀመርዎ ይቕጽሉ ኣለዉ። ማዕረ ማዕረኦም ከኣ ብመንገዲ ጽድቂ ዝወራዘ ፖለቲካዊ ተበላጽነት በብዓይነቱ ሕብሪ ተቐቢኡ፣ ንእዝኒ ሰዓብቱ ባህ ዝብል ኣበሃህላ ኣብ እዋኑ ከቕርብ ልሙድ ኢዩ። እዚ ድማ ንኽልቲኦም ሓበርቲ መንገዲ ጽድቂ ከምዘይሕድሶም ዘጠራጥር ኣይመስለንን። ምናልባት እንተ ብገርሆም እንተ ብጉርሖም ዘዝሰምዕዎ ተባህለ ምድጋም ዝመርጹ እንተ ተቐልቀሉ ከኣ ገለ ገሊኡስ “ካብ በሃሊኡስ ደጋሚኡ” ዝብል ምስላ ዘዘኻኽር ኢዩ። ስለ ዝኾነ ድማ ኣግዝያን ዝብሉ ሓሳባት ንተዛረብቲ ቋንቋታት ደቂ ግእዝ፡ ብባህልን ቋንቋን ሓባራዊ ረቛሒ ከም ዝነብሮም ዘዘኻኽር’ዩ’ምበር፡ ሕጂ ግእዝ ከም ቋንቋ ኣብ ደብርታትን ቤተክርስትያናትን ብምጥቕላሉ፡ ጥማዕ ቅዱስ መጽሓፍ ኣይገብሮን’ዩ። ካልእስ ይትረፍ፡ ልዕሊ ኩለን ቋንቋታት ደቂ ግእዝ ኣብ መበቆሉ ዝቐረበ ተመሳሳልነት ዘለዎ ቋንቋ ትግረ ኢዩ ዝብል ሚዛን’ውን ይስማዕ ኢዩ። ተዛረብቲ ቋንቋ ትግረ ድማ ዳርጋ ኩላቶም ተኸተልቲ ሃይማኖት ምስልምና እዮም። ስለ’ዚ ኣግኣዝያን ዝብል መንቀሊ ዓለማዊ ሓሳባት እዩ። ሃይማኖታዊ ኣይኮነን። ይኹን ደኣ’ምበር ምስ ዝናን ምዕባለን ኣኽሱማዊ ንግስነት ዝህቦ ዝነበረ ኣገልግሎት ተኣሳሲሩ ንዝተወሰኑ ክፋል ሕብረተሰብ ኣብ ኩሉ ጽፍሕታት ዕለታዊ ሂወቶም ድሙቕ ስምብራቱ ገዲፉ ኢዩ። ካብ’ዛ ዓለም ዕዳጋ ሃዲሙ ከም ባሕታዊ ደብርታትን ገዳማትን መኒኑ ዝረአ ዘሎ። ስለ ዝኾነ ድማ ሻዕብያን ወያነን ኣብ ቂምታ ፖለቲካ ካብ ደሪቖም ህዝብታት ካብ ኣረሓሓቑ፡ ህዝብታት ንምቅርራብ ኣማራጺ ሓሳባት ከርቅቑ ዝፍትኑ ሰባት ኣግኣዝያን እንተበሉ ዘፍርሕ ኣይመስለንን። ምስ ባእሲ ውያነን ሻዕብያን ብቛንቋን ብምብህሃልን ክፍታሕ ዝኽእል ጸገም ከም ዘሎ ድማ ኣግኣዝያን ጥራይ ኣይኮኑን ዝብልዎ ዘለዉ። “The mission reported back to the Security Council that it found the differences between the two sides, “while real, were relatively small and manageable and could be resolved by intensive negotiations over time.” [10, 42]
ዝኾነ ኾይኑ ኣብ’ዛ እዋን’ዚኣ “ወያናይ ዴሞክራስያዊ ስርዓት” ብአኮኖምሚ ብትራንስፖርት ከምኡ’ውን ብትምህርቲ ኣብ ኢትዮጵያ ኣስሪጹዎ ዘሎ መጠን ለውጢ ኣዝዩ ዝድነቕ ኢዩ። ስለ’ዚ ድማ ኢዩ ብገለ ገለ ተንተንቲ “ልማታዊ መንግስት” ዝብል ቅጽል ዝወሃቦ። ይኹን ደኣ’ምበር ማዕረ ማዕረ ምስ’ዚ ዝድነቕ ለውጢ ዝረአ’ሞ፡ ብከም’ዚ ኣቶ ህዳሰ ኣቕሪቦሞ ዘለዉ ትንታን ዝንጸባረቕ ብዓወት ትማሊን ፖሊሲን ምድዕዓስ (complacency) ከስዕቦ ዝኽእል ክሳራ ዓወት ብቐሊሉ ዝግመት ኣይመስለንን። ከመይ’ሲ ዓወታት ትማሊ ኣብ ርሑቕን ኣብ ቀረባን ምስ ዝበርቕ ጠለባት ዝመጣጠን እዋን፣ ሓዲሽ ሓሳባት ኣየውሕስን’ዩ።
ራህዋን ቅሳነትን ንህዝብታት ኤርትራን ኢትዮጵያን።
ዳንኤል ተስፋዮውሃንስ ተኽለጊዮርጊስ (ewandt54@gmail.com)
References:
-
I Didn’t Do it For You – Michela Wrong 2005
-
Understanding Eritrea – Martin Plat 2016
-
የኢትዮጵያ እና የኤርትራ ግጭት መንስኤና መፍትሔ – ዶ/ር ደጃዝማች ዘውዴ ገብረስላሴ 2007 (ግእዝ)
-
The Collapse – The Accidental Opening of The Berlin Wall – Mary Elise Sarotte 2014
-
መልክኣ ስብሓት-ስብሓት ገብረእግዚኣብሔር ብሰላሳ ፀሓፊያን ገጣምያንና ሰዓሊያን እይታ – ኣላማየሁ ገላጋይ 2005 (ግእዝ)
-
እምቢታ ኣንፃር ወረርቲ – መምህር ገብረኪዳን ደስታ 2005 ግእዝ
-
ሰረት ታሪኽ ጥንታዊት ምድረ ባሕረጋስ ኤርትራ – ዶ/ር ኣብርሃ ጳውሎስ 2010
-
የኢትዮጵያ ታሪክ – ኣባ ጋስፓሪኒ
-
ቀዳማይ ወያነ – የማነ ገብረመስቀል 2005 (ግእዝ)
-
The Horn Of Africa: Mass Expulsion And The Nationality Issue (June 1998 – April 2002)
-
ሕግን ስርዓትን ናይ መሬት ዓደቦ ብዘርኣ-ያዕቆብ እስጢፋኖስ፡ ወልደማርያም ኣብርሃም። ኢንዥነር ገሪማ ገብረመስቀልን ተጠርነፈ።
-
Shaping A People’s Destiny: The Story Of Eritrea And The United Nations. Published by the
United Nations Department of Public Information.
Recent Comments